Morgunblaðið - Sunnudagur - 26.07.2015, Page 44
Hjálparstarf
44 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26.7. 2015
F
yrsta verkefni hennar var að til-
kynna foreldrum drengs sem
misst hafði annan fótinn fyrir
ofan hné í bílslysi að ekki hefði
verið hægt að bjarga honum.
Drengurinn var á að giska fimm ára. Allt
var reynt á spítalanum í Kunduz en samt
dó drengurinn, hann komst einfaldlega of
seint undir læknishendur.
Helena Jónsdóttir er sálfræðingur að
mennt og þjálfuð af Læknum án landa-
mæra, þannig að hún var undir verkefnið
búin. Viðbrögð foreldranna voru þó á
annan veg en hún gerði ráð fyrir. Þau
tóku þessum ömurlegu fréttum af miklu
æðruleysi. „Ef þetta er vilji Allah, þá er
það bara þannig.“
Íslendingnum brá að vonum en Helena
segir nauðsynlegt að setja málið í sam-
hengi. Stríð hafi geisað í Afganistan
meira og minna í hálfan fjórða áratug og
íbúar landsins beri þess óhjákvæmilega
merki. Lífaldur fólks er fjörutíu ár og
barnadauði gríðarlegur. Margt fólk eign-
ast því mörg börn og gerir ráð fyrir því,
frekar en hitt, að missa einhver af þeim.
Ekki ólíkt því sem tíðkaðist hér um slóð-
ir á nítjándu öld. Þegar þjóðin hokraði
við nauman kost.
Helena tekur skýrt fram að ekki bregð-
ist allir foreldrar eins við andláti barna
sinna í Kunduz. Skömmu áður en hún
kom heim í byrjun vikunnar sinnti hún til
dæmis fjölskyldu drengs sem var í al-
gjöru áfalli vegna áverka sem hann varð
fyrir í slysi. „Ég get ekki hugsað þá
hugsun til enda hefði ég þurft að til-
kynna því fólki andlát drengsins. Sem
betur fer kom ekki til þess, honum var
bjargað,“ segir hún.
Helena hefur starfað á spítalanum í
Kunduz í Afganistan undanfarna sex mán-
uði á vegum samtakanna Læknar án
landamæra. Hlutverki hennar átti þar
með að vera lokið en hún var beðin um
að vera áfram fram í október og heldur
því aftur utan í byrjun ágúst, eftir stutt
frí hér heima.
Ævintýragjörn að upplagi
„Ég er ævintýragjörn að upplagi og mig
hefur lengi langað að sinna hjálparstarfi í
útlöndum. Ég tók á sínum tíma ákvörðun
um að eignast ekki börn og hef ekki ver-
ið í sambandi lengi. Þannig að ef ég er
ekki týpan til að gera þetta þá veit ég
ekki hver er það,“ segir Helena, spurð
hvernig það hafi komið til að hún hélt til
Afganistan.
Hún kveðst hafa tekið ákvörðun um að
skrá sig hjá Læknum án landamæra eftir
sumarfrí í fyrra. „Mér líkaði alls ekki illa
þar sem ég var að vinna en hugsaði samt
með mér: Ég get ekki ekið sömu leið í
vinnuna næstu þrjátíu árin. Þetta var
sem sagt ekki merkilegri metnaður en
það að mér dauðleiddist.“
Hún hlær.
Ekki var flókið að leggja inn umsókn.
Helena skráði sig gegnum heimasíðu
Lækna án landamæra í Belgíu en var
bent á að snúa sér til skrifstofu samtak-
anna í Noregi sem hefur Ísland á sinni
könnu. Henni var vel tekið en við tók
langt ferli enda inntökuskilyrðin ströng
hjá Læknum án landamæra. Samtökin
taka ekki við hverjum sem er. Umsækj-
andi þarf til dæmis að hafa að minnsta
kosti þriggja ára faglega reynslu. Helena
uppfyllti þau skilyrði en hún útskrifaðist
sem klínískur sálfræðingur frá Háskóla
Íslands árið 2010 og hefur unnið við fag
sitt síðan. „Það vantar alltaf sálfræðinga
til að taka að sér verkefni, eins lækna,
hjúkrunarfræðinga og ljósmæður. Fólk
með gott verkvit er líka vinsælt.“
Eftir að umsókn Helenu hafði verið
samþykkt hélt hún utan í tíu daga þjálf-
un í Ósló. Það var í desember á síðasta
ári. Eftir það kom hún aftur heim til að
bíða eftir sínu fyrsta verkefni. „Maður
sækir ekki um ákveðin lönd, þetta veltur
þvert á móti á verkefnum sem losna. Ég
bjóst við að fara í eitthvert ebólu-
verkefni, enda var þörfin brýn á þessum
tíma, en þá losnaði staða í Afganistan og
mér var úthlutað henni í janúar.“
Kunduz-borg er í samnefndu héraði í
norðurhluta Afganistan og er hern-
aðarlega mjög mikilvæg í átökunum sem
standa yfir í landinu. „Kunduz er æðin
yfir til Rússlands og Mongólíu og átök
hafa staðið um hana lengi. Afganski her-
inn ræður borginni en andstæðingar rík-
isstjórnarinnar hafa reynt að ná henni á
sitt vald á umliðnum árum. Án árangurs,“
segir Helena.
Læknar án landamæra opna stöðvar
sínar þar sem þörfin er mest. Til dæmis
þar sem heilbrigðiskerfið á svæðinu er
hreinlega fallið eða það er óaðgengilegt
fyrir fólk, til dæmis vegna fjárhags, stöðu
eða af öðrum ástæðum. Helena segir
gríðarlegan skort á heilbrigðisstarfsfólki í
Afganistan enda sé kerfið undirmannað og
alls ekki á því gæðastigi sem það þyrfti
að vera. „Markmið okkar er að þjálfa
fólk upp og skilja kerfið eftir í höndum
heimamanna. Það gengur svona þokkalega
í Kunduz.“
Starf Helenu er bundið við sjúkrahúsið
og verkefnið að sinna andlegri heilsu
sjúklinga og aðstandenda þeirra. Íbúar
Kunduz tala litla sem enga ensku og
túlkur fylgir því Helenu hvert fótmál.
Hún segir samskiptin ganga vel.
Um 35% þeirra sem leita læknis í Kun-
duz gera það vegna stríðsins, þar á með-
al fjölmörg börn. Minna er um að konur
leiti læknis vegna stríðsins enda eru þær
mun minna á ferðinni en karlar. „Þær
koma meira vegna bílslysa eða átaka inn-
an fjölskyldna þeirra,“ segir Helena.
Þrjátíu manns aflimaðir í júní
Hún segir alvarleg bílslys mjög algeng í
Kunduz enda troði fólk sér gjarnan í bíla,
allt að tíu manns í venjulegan fólksbíl. Þá
sé barna alls ekki nægilega vel gætt í
Afganistan og mikið sé um höfuðáverka
eftir til dæmis fall fram af húsþökum.
„Það liggur við að þetta sé átakanlegra
en stríðið,“ segir hún.
Eins og gefur að skilja kemur fólk inn
á bráðamóttökuna í Kunduz með stærri
og meiri áverka en tíðkast á Landspít-
alanum í Fossvoginum. Í júnímánuði ein-
um þurfti að aflima þrjátíu manns sem er
reyndar töluvert meira en í meðalmánuði.
Helena segir flesta taka slíku áfalli af
stóískri ró og nefnir sem dæmi 23 ára
gamlan mann sem missti báða fætur fyrir
skemmstu. „Jæja, þetta er vilji Allah,“
mun hann einfaldlega hafa sagt.
Helena segir trúna skipta miklu máli í
lífi fólksins á þessum slóðum. „Ég veit
satt best að segja ekki hvar þetta fólk
væri statt hefði það ekki trúna. Andleg
heilsa þess væri að minnsta kosti mun
lakari. Inn í þetta spila líka langtímarask-
anir vegna stríðsátaka. Fólk er löngu orð-
ið dofið á líkama og sál.“
Helena ber afgönsku þjóðinni afar vel
söguna. Hún hafi ekki hitt gestrisnara
fólk. „Fólkið í Kunduz bauð mig strax
hjartanlega velkomna og hefur baðað mig
í gjöfum. Fólk sem varla hefur til hnífs
og skeiðar. Ég veit ekki hvernig ég á að
fara að því að flytja þetta allt með mér
heim. Fjölmargir hafa boðið mér að búa
hjá sér og sumir meira að segja boðist
til að gefa mér börnin sín. Eins und-
arlega og það hljómar. En þakklætið skín
í gegn. Þetta fólk vill öllum vel.“
Einu samskipti Helenu við heimamenn
eru á spítalanum en reglum samkvæmt
má hún ekki vera á ferli í borginni.
Henni er því ekið til og frá vinnu og ber
að halda sig heima utan vinnutíma. Unnið
er tíu tíma á dag, sex daga vikunnar, og
segir Helena fríið alls ekki mega vera
meira enda sé drepleiðinlegt að hanga
heima milli vakta. „Þetta fyrirkomulag er
mjög erfitt fyrir konu eins og mig, sem
vill helst vera úti að hlaupa eða hjóla í
frítímanum. Ég reyndi tvisvar eða þrisvar
að hlaupa kringum húsið en það var ekki
að gera sig.“
Hún hlær.
Ekki bætir úr skák að loftræstingin
hefur átt það til að bila á heimilinu –
sem er alls ekki vinsælt þegar hitinn er
40 gráður og meira.
Hún býr með fimmtán til tuttugu öðr-
um starfsmönnum Lækna án landamæra
og starfsmannaveltan er mikil. „Það hjálp-
ar manni að halda geðheilsunni að búa
með öðru fólki en þessi innilokun er samt
mjög erfið. Ef ekki væri fyrir hana gæti
ég vel hugsað mér að vera lengur í Afg-
anistan.“
Einn annar Íslendingur hefur verið í
Kunduz meðan Helena hefur dvalist þar,
Lára Jónasdóttir. Hún sinnir nú sérverk-
efnum í höfuðborginni, Kabúl.
Helena segir konur búa við þröng fé-
lagsleg skilyrði í Afganistan. Þær megi til
dæmis aðeins hafa samskipti við karla
sem eru tengdir þeim nánum fjöl-
skylduböndum. Þær mega heldur ekki
fara út fyrir borgina nema í fylgd karl-
manns og þurfi að hylja sig frá hvirfli til
ilja. Búrkurnar séu þannig gerðar að að-
eins sé net fyrir augum.
Þar sem Helena er heilbrigðisstarfs-
maður á þetta ekki við um hana. „Ég má
umgangast karla eftir þörfum og ekkert
tiltökumál þótt ég sé í nánari samskiptum
við þá en gengur og gerist með heima-
konur,“ segir hún brosandi.
Eftir hryðjuverkaárásirnar á Bandaríkin
árið 2001 var gengið milli bols og höfuðs
á stjórn talíbana í Afganistan og hefur
herinn farið með völd í landinu síðan.
Skærur eru þó miklar enda hafa and-
stæðingar ríkisstjórnarinnar verið að
sækja í sig veðrið á ný. Helena segir al-
menning í landinu þrá frið og undanfarið
hafa staðið yfir viðræður á milli ríkis-
stjórnar og andstæðinga hennar í því
skyni að hleypa andstæðingum hennar að
borðinu aftur.
Finnst hún örugg í Kunduz
Vígamenn andstæðinga ríkisstjórnarinnar
koma reglulega niður fjöllin frá Pakistan
í þeim tilgangi að ná hernaðarlega mik-
ilvægum svæðum á sitt vald. Það á við
um Kunduz en þeim hefur ekki orðið
kápan úr því klæðinu enn sem komið er.
Þrátt fyrir þessi átök finnst Helenu
hún örugg í Kunduz. „Það er kannski
skrýtið að segja það þegar flugskeyti eru
daglegt brauð. En það er allt herinn að
verja borgina fyrir ágangi andstæðinga
sinna. Skeytin fara sem sagt út úr borg-
inni en ekki inn í hana. Eina skiptið sem
ég hef orðið virkilega hrædd var í jarð-
skjálfta eina nóttina. Þá skalf allt og
nötraði enda þótt skjálftinn væri ekki
nema 3,2 á Richter – sem þykir ekki
mikið hér heima. Þessa nótt áttaði ég
mig á því að búið er að kenna okkur allt,
nema að bregðast við jarðskjálfta.“
Í eitt skipti var Helenu og félögum
hennar snúið frá spítalanum á síðustu
stundu vegna stríðsástands innan veggja
hans. Á daginn kom að þar voru á ferð-
inni stjórnarhermenn í leit að andstæð-
ingum sem ekki voru á spítalanum. Her-
Veit ekki úr hverju
þetta fólk er gert
HELENA JÓNSDÓTTIR SÁLFRÆÐINGUR HEFUR UNDANFARNA SEX MÁNUÐI STARFAÐ Á SPÍTALA Í BORGINNI KUN-
DUZ Í AFGANISTAN Á VEGUM LÆKNA ÁN LANDAMÆRA. HÚN SEGIR HEILBRIGÐISKERFI LANDSINS LANGT FRÁ ÞVÍ
AÐ VERA NÓGU GOTT OG DÁIST AÐ ÆÐRULEYSI OG HÖRKU FÓLKSINS Í ÞESSU STRÍÐSHRJÁÐA LANDI. HÚN
SEGIR LÍFSREYNSLUNA HAFA BREYTT SÉR OG HVETUR FLEIRI ÍSLENDINGA TIL AÐ GANGA TIL LIÐS VIÐ SAMTÖKIN.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is