Jökull - 01.12.1976, Síða 69

én vatnsþrýstingurínn frá Grímsvötnum. Við
þetta mikinn þrýstingsmun hafa vatnsrásirnar
orðið mjóslegnar og flestar lokast, þó vatnið sem
að þeim streymdi héldist hlýtt. Lágu vatnsborði
í Grímsvötnum hefur fylgt frekar lágur straum-
hraði í rásunum, svo möl og hnullungar í botni
þeirra hafa haldist kyrrstæðir, jafnvel þar sem
stríðast var, en méla og sandur skolast burt, án
þess að annað kæmi í staðinn. Þannig gæti graf-
ist gil með lekri urð í botni. Um þessa urð gæti
vatn seitlað, þó hlýtt vatn gengi til þurrðar og
ísinn legðist á urðina. Þegar hlýtt vatn bærist
svo aftur að, mundi þetta seitl auðvelda opnun-
ina, leysingarvatnið þyrfti þá ekki að fara til,
baka, heldur gæti haldið áfram niður urðina.
Fyrstu árin eftir hlaupið 1938 hefur útrásin ver-
ið svo þröng, að hún hefur ekki getað flutt
burt allt það vatn, sem barst að, svo að hækkað
hefur í Grímsvötnum. Þegar undirborð flotíss-
ins reis upp fyrir yfirfallið í berghryggnum, hef-
ur 4° C heitt vatn borist að útrásinni, víkkað
hana og aukið vatnsrennsli, sem gat rutt burt
möl og hnullungum úr gilinu. Þetta kann að
hafa verið framvindan þegar vöxtur kom í
Skeiðará 1939. Næsta hlaup varð þegar 1941.
Það óx mjög hægt og bendir það til þess, að
útrásin hafi verið lítið eitt opin í byrjun hlaups
og víkkað hægt undir háum yfirþrýstingi. Þá tel
ég, að vatnrás hafi einnig haldist opin eftir
þetta hlaup. Hlaupið 1945 var lítið, þó að ís-
hryggur væri í 1570 m y. s.
Hlauphæð Grímsvatna virðist smám saman
fara hækkandi. Tel ég það benda til þess, að
gil undir íshryggnum fyllist nú smátt og smátt
á ný. Hlaupin 1941, 1945 og síðari hlaup hafa
verið svo stór, að útrásir þeirra hafa skipst í
greinar. En þegar rásirnar greinast, ná þær í
hverju hlaupi að flytja jökulruðning fram og
aftur, svipað og kvíslar á sandi og þannig fyllist
smám saman gilið, sem fyrr myndaðist, meðan
útrásin var stöðug og lítil méla og ruðningur
barst að, en það sem fyrir var, skolaðist burt í
jafnstreyminu.
Nú skal vikið að möguleikum á að koma í
veg fyrir Grímsvatnahlaup. Það mætti gera á
margan hátt, en hér verður aðeins lýst þeirri
aðferð, sem mér virðist hagkvæmust í ljósi þeirra
hugleiðinga, sem fram hafa komið hér að fram-
an. Hér á ég við þann möguleika að líkja eftir
því ástandi, sem ég tel hafa verið í Grímsvötn-
um fyrstu árin eftir 1938, það er að segja að
óslitið rennsli hafi verið út úr vötnunum, þar
sem bræðsla frá hlýju vatni hafi haft við ísað-
hnigi í vatnsrásina.
Ef stefnt væri að því að halda vatnsborði
Grímsvatna í segjum 1380 m y. s., tel ég að 20
m3 á sekúndu af 4° C heitu vatni ættu að geta
haldið útrásinni opinni. Kúnstin væri að varna
rásinni að vikka svo, að vatnsborðið lækkaði
mikið niður fyrir það, sem æskilegt væri, og á
hinn bóginn að þrengjast svo, að vatnsborðið
hækkaði úr hófi. Þessu mætti ná með því að
láta 4° C heitt vatn renna óhindrað í útrásina,
þegar hún ætti að víkka, en hræra í vatninu við
útrásina, þegar ætti að þrengja hana, svo að
vatnið væri ekki lagskipt eftir hita heldur bland-
aðist leysingarvatni. Köld blanda færi þá í út-
rásina og bræðsla yrði minni en aðsígið. Til
þess að gera þetta mögulegt þyrfd að finna út-
rásina með jöklaþykktarmælitækjum, bora þar
niður gegnum 400 m þykkan jökulinn, og setja
þar niður hræriútbúnaðinn. Þar sem jökullinn
skríður yrði að færa búnaðinn í nýja holu með
fárra ára millibili.
Kostnaður við framkvæmd ofangreindrar hug-
myndar kynni að vera meiri en vert væri að
greiða fyrir frið á Skeiðarársandi. Hugsanlegt
er þó að standa undir þessum kostnaði með því
að nýta hluta fallsins úr 1380 m y. s. af 20 m3/s
vatns. Besta aðstaða til slíkrar nýtingar virðist
vera 1000 m fall í 3 km jarðgöngum gegnum
Miðfell niður í Morsárdal. Norðan að Miðfelli
gengur jökulhryggur í 1200 m y. s. og landtak-
an við Miðfell virðist í besta lagi, en koma þyrfti
vatninu að Miðfelli. Hugsa ég mér, að vatnið
verði leítt í ísgöngum frá botni Skeiðarárdals að
Miðfelli. Mun ég nú gera nokkra grein fyrir
legu þessara ganga.
Það er ekki ljóst, hvernig vatnið frá útfalli
Grímsvatna kemst niður í ofanverðan Skeiðar-
árdal. Það gæti runnið í einni rás eða svo mörg-
um, að jaðraði við himnurennsli, og það gæti
auðveldlega verið óstöðugt og breyst fram og
aftur milli þessara rennslismáta. En hvernig sem
þessu er háttað, þá hlýtur vattnið að leita botns
Skeiðarárdals og vera nokkurn veginn sameinað
við 500 m hæðarlínu í botni hans (sjá 7. mynd
í grein Helga Björnssonar í Jökli 24. ár). Yfir-
borð jökulsins yfir þessum botni er í 1460 m
hæð, svo að ísþykktin er 960 m. íssúla af þessari
hæð væri jafnþung 864 m hárri vatnssúlu, sem
næði upp í 1360 m y. s. Um 4 km eru á milli
hæðarlínanna í 1460 m og 1360. Ef boruð væru
göng skáhallt frá yfirborði jökulsins í 1360 m
JÖKULL 26. ÁR 67