Jökull - 01.12.1988, Qupperneq 78

Yngra Stampahraunið er því runnið á sögulegum
tíma. Miðaldalagið er dökkt og nokkuð jafngróft og
auðgreint frá Kötlulaginu 1485 sem er kolsvart og
fínkomótt en það finnst greinilega á norðanverðum
skaganum.
Gunnar Olafsson var í vafa um hvemig heimfæra
skyldi gos þetta upp á ritaðar heimildir um eldgos á
svæðinu. Hann komst að þeirri niðurstöðu að heim-
ildir bendi til áranna 1226/27 eða 1231 en útreikn-
ingar á jarðvegsþykknun milli þekktra gjóskulaga
(landnámslags og gjóskulags frá Kötlu sem ýmist er
talið fallið um 1485 eða 1500 (Sigurður Þórarins-
son, 1967; Guðrún Larsen, 1978), bendi til ársins
1340. Hann endar greinargerð sína á eftirfarandi
orðum: "Hér verður ekki gert upp á milli þessara
þriggja gosára."
ALDUR MIÐALDALAGSINS
Til að gera sér betur grein fyrir því, hvaða ár mið-
aldalagið féll, er vert að rýna í heimildimar að nýju.
Augljóst er, að goshrina hefur verið í sjó undan
Reykjanesi frá 1210 eða 1211 til 1240, og virðist
hún hafa náð hámarki á þriðja áratug aldarinnar.
Annálar, Biskupasögur og Islendinga Saga em
nokkuð samhljóða um þessa atburði. Hér á eftir
verða heimildimar prentaðar hráar. Það sem Set-
bergsannáll segir umfram aðra annála er talinn
skáldskapur höfundarins. Stafsetning á Oddaverja-
annál er ekki samræmd því Storm (1888) hefir fellt
út hluta af textanum ef hann er samhljóða öðram
annálum, einkum Konungsannál og Lögmannsannál.
Tilvitnun úr annálabrotum Gísla Oddssonar er tekin
eftir þýðingu Jónasar Rafnar (Gísli Oddsson, 1942)
en frumritið er ekki til lengur, heldur aðeins latnesk
þýðing (sjá Gísli Oddsson, 1917). Tilvitnanir í Is-
lendinga Sögu era teknar úr Sturlunga Sögu (1946).
Tilvitnanir í einsakar biskupasögur era teknar úr
Biskupa Sögum (1858-1878). Tilvitnanir í aðra ann-
ála en annál Flateyjarbókar, annálabrot Gísla Odds-
sonar og Setbergsannál eru teknar úr Storm (1888).
Annáll Flateyjarbókar er í Flateyjarbók (1945).
1210:
"Elldur wm Reykianes: Saurli fann Elldeyiar hinar nyo enn
hinar horfnar er alla æfi haufðu stadit" (Oddaverjaannáll bls.
478).
Sigurður Þórarinsson (1952, 1965) setur þessa
heimild ranglega við 1211.
Um 1210?:
"A vorum dögum hefur það gerst að hafið hefur á þriggja
mílna svæði ólgað og soðið eins og í potti, en jörðin opnast og
kastað upp úr djúpunum eldlegum gufum og myndað stórt
fjall upp úr sjónum" (Noregskróníka á latínu (Munch, 1850),
þýðing Sigurðar Þórarinssonar (1965)).
Sigurður Þórarinsson (1965) telur að hér sé átt
við eldgos undan Reykjanesi 1211 og verður ekki
annað séð en hér sé á ferð lýsing á myndun Eldeyjar.
1211:
"Elldr kom vpp ór séa. Sörli Kols sonr fann Elldéyiar" (Kon-
ungsannáll bls. 123).
"Elldr kom vpp or sia fyrir Reykia nesi. Sörli Kols son fann
Elld eyiar" (Skálholtsann áll bls. 182).
"Eldr kom upp ór sjó. Sörli fann Eldeyjar" (Annáll Flateyjar-
bókarbls. 311).
"En viku fyrir andlát Páls biskups sýndist túngl svá sem roðra
væri, ok gaf eigi ljós af sér um miðnætti í heiðviðri, ok bauð
þat þá þegar mikla ógn mörgum manni" (Páls biskups saga
bls. 145; Páll biskup lést þriðjud. 29. nóv. 1211. Roðra=blóð -
innskot höf.).
"..en hér má sjá, hversu margr kvfðbjóðr hefir farit fyrir frá-
falli þessa hins dýrliga höfðíngja Páls biskups: jörðin skalf öll
og pipraði af ótta (harður jarðskjálfti varð þetta ár samkvæmt
mörgum annálum og fórust 13-14 menn - innskot höf.); himin
ok skýin grétu, svá at mikill hlutr spilltist jarðar ávaxtarins, en
himintúnglin sýndu dauðatákn ber á sér, þá er náliga var
komit at hinum efstum lífsstundum Páls biskups, en sjórinn
brann ok fyrir landinu þá; þar sem hans biskupsdómr stóð yfir
sýndist náliga allar höfuðskepnur nokkut hrygðarmark á sér
sýna frá hans fráfalli" (Páls biskups saga bls. 145).
"Þat fylgir þessum fádæmum, at í sjálfu hafinu, viku sjávar
suðr undan landinu, hefur upp komit af eldsganginum stórt
fjall, en annat sökk niðr í staðinn, þat er upp kom í fyrstu með
sömu grein" (Guðmundar saga Arasonar Hólabiskups bls. 5;
vika sjávar er fom mælieining sem virðist hafa verið breytileg
frá um fimm km upp í liðlega átta - innskot höf.).
Sigurður Þórarinsson (1965) rekur einnig nokkrar
erlendar heimildir sem eiga við um neðansjávargos á
öndverðri 13. öld og telur að minnsta kosti eina
þeirra eiga við eldgosið 1211 (Munch, 1850).
1223:
"Elldz vppkuama fyrir Reykianese" (Oddaverjaannáll bls.
479).
76 JÖKULL, No. 38, 1988