Jökull - 01.12.1988, Page 80

eyjar, - eða Driftarsteinn, eins og eldri menn vilja kalla þá.
Sömuleiðis Geirfuglasker, þar sem allt til þessa sjást fjölmarg-
ir brunnir steinar" (Annálabrot Gísla Oddssonar bls. 11).
Síðast nefnda frásögnin er einnig í Sjávar-
borgarannál við árið 1389 (Þorlákur Markússon,
1940-48) og í Árbókum Espólíns við árið 1390 (Jón
Espólín, 1821). Þessi frásögn er hluti af reyfara-
kenndum frásögnum af eldgosum víða um land og
hefur á stundum verið talin uppspuni. Þarflegt væri
að kanna sannleiksgildi þessara frásagna betur, en
ekki eru tök á því hér. Höfundur Sjávarborgarannáls
(Þorlákur Markússon) hefur ekki þekkt annálabrot
Gísla Oddssonar og því haft annálsgreinina annars
staðar frá og hún þá líklega ekki verið ársett í frum-
heimild. Jón Jóhannesson (sjá Þorlákur Markússon,
1940-48) hefir rannsakað Sjávarborgarannál. í hann
var sett efni úr a.m.k. einum annál sem nú er glatað-
ur, og telja verður víst að hann hafi haft ofangreinda
frásögn úr eldri heimild, sem nú er með öllu ókunn.
Hugsanlega hefur það verið sama heimildin og Gísli
Oddsson hafði undir höndum en þó er það ekki víst.
Espólín hefur frásögnina vafalítið úr Sjávar-
borgarannál. Það er umhugsunarvert að þessi frá-
sögn finnst ekki í gömlu annálunum þ. á m. annál
Flateyjarbókar sem er mjög ýtarlegur um fjórtándu
öldina (hefur þó gosið í Öræfajökli 1350 í stað
1362) og þar er getið um Heklugosin 1341 og 1389.
Flestar heimildimar em úr annálum en þeir éta oft
hver upp eftir öðmm. Talið hefur verið að þeim ann-
álum sem við nú þekkjum hafi verið steypt saman úr
eldri skrám um 1280 (Jakob Benediktsson, 1976). Is-
lendinga Sögu verður að telja samtímaheimild og
auðsæ tengsl em milli hennar og sögu Guðmundar
góða. Það sést best á klausunum um árin 1226 og
1231, sem em nær samhljóða í báðum heimildum.
Saga Páls biskups í Skálholti mun rituð skömmu eft-
ir dauða hans og má því telja hana samtímaheimild.
Við lestur biskupasagnanna verður hverjum manni
ljóst að höfundar þeirra hafa haft fyrir sér ritaðar
skrár m.a. um náttúmhamfarir auk heimilda um
marga aðra atburði sem sést best af því að inn í sög-
umar er mjög víða skotið efni í upptalningarstíl sem
kemur efni þeirra lítið við. Einnig ber að hafa í huga,
að sumar klausumar um eldgos og jarðskjálfta eru
nær samhljóða í annálum og biskupasögunum og
liggur þá beinast við að álykta að höfundar biskupa-
sagnanna hafi haft fmmgerðir annálanna undir hönd-
um og þeir því nær samtíma heimildir um þá atburði
sem hér em til umræðu. Því hefir reyndar einnig ver-
ið haldið fram að við endurritun biskupasagnanna
hafi efni verið skotið inn í þær úr annálum, en það
getur vart átt við Guðmundar sögu og Páls sögu því
þær em að sumu leyti ýtarlegri um þessa atburði en
annálamir.
I stuttu máli virðist sem tíð gos hafi verið í sjó
undan Reykjanesi á ámnum 1210 eða 1211 til 1240
en telja verður óvíst um eldgos 1340. Eldgos hafa
verið. 1210 og/eða 1211, 1223, 1226, 1231, 1238 og
1240. Einnig gæti hafa gosið 1225 því þá getur
Oddaverjaannáll um sandvetur. Sandvetur er vetur-
inn 1226/27 samkvæmt Islendinga Sögu og Guð-
mundar sögu góða, en annálar hafa sandvetur 1227.
Hér er líklega átt við sama atburðinn.
Gjóskufalls er og getið við gosið 1231 og að það
hafi verið að sumri til (sandsumar). Líklegt er að
gjóska sem fallið hefur 1231 falli saman við gjósku-
lagið frá 1226 og myndi því ekki sérstakt öskulag.
Telja má víst, að gjóskufallið, sem varð 1226 hafi
verið mikið því getið er um, að myrkur hafi verið um
miðjan dag. Þorsteinn Sæmundsson stjamfræðingur
kannaði fyrir höfunda hvort um sólmyrkva hafi verið
að ræða en enginn almyrkvi á sólu varð 1226. Því
kemur vart annað til greina en að myrkvinn hafi ver-
ið af völdum gjóskufalls. Allmikið gjóskufall þarf til
að svo sterkt sé til orða tekið, að myrkur hafi verið
um miðjan dag. Ekkert annað gjóskulag er þekkt
sem getur átt við þennan atburð. Við könnun á mið-
aldalaginu á Reykjanesi kemur í ljós, að það er víða
fokið til og vantar sumstaðar alveg, sem bendir til að
það eigi frekar við veturinn 1226/27 en sumrin 1226
eða 1231. Þá taka höfundar Biskupasagnanna og Is-
lendinga Sögu mun sterkar til orða um sandfallsvet-
urinn og afleiðingar hans sem bendir einnig til meira
öskufalls þáen 1231.
Haukur Jóhannesson (1988) hefur mælt þrjú jarð-
vegssnið í Viðey. Eyjan er utan uppblásturssvæða
og því má búast við nokkuð áreiðanlegum niður-
stöðum úr útreikningum á aldri miðaldalagsins mið-
að við jarðvegsþykkt milli þekktra öskulaga. Jarð-
vegsþykknun er nokkuð jöfn síðustu 1000 árin eða á
78 JÖKULL, No. 38, 1988