Jökull - 01.11.1998, Blaðsíða 40

tímann. Aðrir álitu jökulbungu Grænlands valda miklu
um veðurfar norðurslóða, og voru því m.a. gerðar rann-
sóknir á háloftavindum með loftbelgjum á Grænlandi
og íslandi 1909 (de Quervain, 1913).
Tilgátur voru uppi um að kuldaköst í Evrópu
stöfuðu af „íitrásum" kalds lofts (Kálteausbriiche) frá
heimskautssvæðinu, suður eftir Grænlandssundi og
víðar (Exner, 1924; Georgi, 1928, 1932; Dannmeyer
og Georgi, 1932, o.fl.). Alfred Wegener og Johannes
Georgi við þýsku hafrannsóknastofnunina höfðu gert
ýmsar rannsóknir á Islandi og Grænlandi til að kanna
þetta, m.a. merkar athuganir á háloftavindum á Islandi
sumrin 1926-27 (sjá Leó Kristjánsson, 1987); Georgi
(1928, bls. 96) taldi þörf á að gera mun ítarlegri sam-
tíma-veðurmælingar á Grænlandsjökli og Islandi í
heilt ár. Um rannsóknir þeirra á Grænlandi til 1931 má
m.a. lesa í ævisögu Wegeners (Schwarzbach, 1980).
FLUGMÁL
A þriðja áratugnum voru veðurathuganir á Norður-
Atlantshafi og Islandi einnig orðnar mjög mikilvægar
vegna áætlana um flug yfir hafið. Þýsk farskip hófu
þar reglubundnar mælingar háloftavinda með loft-
belgjum 1922 (sjá Heidke, 1932) og rannsóknaskip
sigldu eftir flugleiðum loftskipa til Vesturheims
(Seilkopf, 1928). Flogið var til íslands í fyrsta sinn
1924, og var „norður-leiðinni“ veitt sívaxandi athygli
eftir það (Mynd 2). Til marks um mikinn áhuga á
þessu svæði undir lok áratugarins má til dæmis nefna,
að þýska hafrannsóknaskipið „Meteor“ var við mæl-
ingar vestur og suðvestur af íslandi sumrin 1928-30
(sjá Georgi, 1930; Schulz, 1934). Minnast má einnig
komu þýskra flugvéla og loftskips til landsins 1929-
31 (sjá Soltau, 1930; Baumann, 1933; o.fl.), og
Georgi (1928) hafði stungið upp á að flutningar til og
frá rannsóknastöð á Grænlandsjökli gætu farið fram
héðan með loftskipi. Bretar sendu leiðangur með tvær
flugvélar til Austur-Grænlands sumarið 1930 til
rannsókna í heilt ár vegna fyrirhugaðra fastra flugferða
til Kanada, sjá t.d. frásagnir í Arktis 4, 32-34,1931 og
í Gerlands Beitrage 47, 229-230, 1936. Um þróun
flugsamgangna og stjórnmál tengd henni er nánar
fjallað m.a. í 1.-3. bindi „Annála íslenzkra flugmála"
eftir Amgrím Sigurðsson, svo og í ritum Þórs White-
head um millistríðsárin.
UNDIRBÚNINGUR ALÞJÓÐA-
HEIMSKAUTAÁRSINS 1932-33
J. Georgi mun hafa fyrstur manna lagt fram hug-
myndir um nýtt heimskautaár í tilefni fimmtíu ára
afmælis hins fyrsta, í stjórn þýsku hafrannsóknastofn-
unarinnar haustið 1927. H. Dominik aðmíráll, forseti
stofnunarinnar, kynnti þær síðan ötullega á alþjóða-
vettvangi. Á árinu 1929 samþykkti alþjóða-veður-
fræðistofnunin (IMO) formlega að efna til nýs heim-
skautaárs 1932-33, og nefnd um þetta verkefni tók til
starfa. Formaður hennar var danski eðlisfræðingurinn
Dan B. la Cour, sem hafði ungur tekið þátt í norður-
ljósaleiðangri Adams Paulsens til Akureyrar um alda-
mótin (sjá Leó Kristjánsson, 1986) og var nú orðinn
forstjóri dönsku veðurstofunnar. Luku menn miklu
lofsorði á frábært starf hans við undirbúning heim-
skautaársins (t.d. Patton, 1932). A.m.k. 44 þjóðir áttu
formlega aðild að heimskautaárinu (Heidke, 1932;
Laursen, 1982), þar af stóðu um 33 að einhverjum
mælingum (Patton, 1932) og 20 settu upp nýjar stöðv-
ar eða gerðu út leiðangra (Fleming, 1933).
Skipulegt átak í segul- og rafmælingum fór fram á
rúmlega 60 eldri stöðvum og tæplega 40 nýjar tíma-
bundnar stöðvar störfuðu heimskautaárið, sem stóð í 13
mánuði frá 1. ág. 1932 (frá 1. jan. 1933 á Suðurskauts-
landinu). í raun var „heimskauta“-nafnið vart viðeig-
andi í þetta sinn, því að stöðvarnar hundrað voru
dreifðar á allar breiddargráður frá 80°N til 61°S, og
innan við 20 þeirra lágu norðan heimskautsbaugsins. I
nágrenni íslands ráku Hollendingar rannsóknastöð í
Angmagssalik á heimskautaárinu, Frakkar við Scores-
bysund, Þjóðverjar á SV-Grænlandi (frá árslokum
1932), Austurríkismenn á Jan Mayen, Svíar á Sval-
barða og Bretar í Tromsö. Vert er að minna á, að kreppu-
ástand í alþjóðafjármálum stóð sem hæst um þessar
mundir, og höfðu sér í lagi Þjóðverjar lítið svigrúm til
framkvæmda vegna efnahagsöngþveitis.
Aðstaða til reksturs mælistöðva hafði breyst veru-
lega frá því 1882-83. Meðal annars gátu flestallar
stöðvanna, þótt afskekktar væru, nú verið í síma- eða
loftskeytasambandi við umheiminn. Tækjakostur hafði
stórbatnað, var sjálfvirkari en áður (Nippoldt, 1933) og
þoldi betur kulda. Áherslur í rannsóknum höfðu
sömuleiðis verið að breytast, ekki síst vegna þeirrar
miklu og hröðu upplýsingaöflunar um veður sem
38
JOKULL, No. 46, 1998