Dagblaðið Vísir - DV - 05.12.2014, Blaðsíða 31

Helgarblað 5.–8. desember 2014 Fólk Viðtal 31
Spilling ekki mikið minni
en í Búlgaríu – en öðruvíSi
n Björgólfur Thor Björgólfsson ræðir um einkavæðingu bankanna, hrunið, spillinguna og upprisuna
M
ér þykir nauðsynlegt að
hrekja nokkrar goðsagnir
um fjármálahrunið á Ís­
landi. Sú fyrsta er að
hrunið megi rekja einvörðungu
til háttalags bankanna. Það voru
fyrstu viðbrögðin og undir þetta
kynti reiðin sem fylgdi öllu tjón­
inu en eftir að rann af mönnum
reiðin hefur önnur og skynsam­
legri greining komið til sögunnar.
Í fyrir lestri í september árið 2011
sagði Robert Aliber, fyrrverandi
hagfræðiprófessor við Cicago­
háskóla, að fjármálahrunið á Ís­
landi mætti að mestu skýra með
brotalömum í alþjóðlega fjár­
málakerfinu rétt eins og krepp­
una sem skall með fullum þunga
á Vesturlönd haustið 2008. Aliber
hreinsar ekki bankana eða stjórn­
endur þeirra af allri ábyrgð, en
skoðun hans er sú að afskræm­
andi áhrif skyndilegs fjármagns­
streymis inn í svo lítið hagkerfi
hafi verið grundvallarástæða
kreppunnar. Vegna þess að Ísland
var tengt alþjóða fjármálakerfinu
reyndist ekki unnt að stöðva það.
Ég tel að íslenska hrunið megi
óumflýjanlega rekja til efnahags­
stefnu stjórnvalda og gengisstefnu
Seðlabankans þótt svo að ég geti
fallist á að bankarnir beri nokkra
ábyrgð með allt of hröðum vexti.
Önnur goðsögn er sú að fall
íslensku bankana hafi valdið ís­
lenskum heimilum alvarlegu og
fáheyrðu tjóni. Staðreyndir benda
til þess að erlendir lánardrottn­
ar hafi borið mesta tjónið af falli
bankanna. Heimilin í landinu
urðu vissulega fyrir miklu tjóni –
á því leikur enginn vafi. En skaða
þeirra má rekja til gengisfalls
krónunnar og skuldabagga ríkis­
sjóðs fremur en til falls bankanna
einna og sér. Íslensku bankarnir
hafa orðið að blórabögglum kerfis­
hrunsins en það er einkum vegna
þess að það hentar vinstrimönn­
um vegna þess að það staðfesti
skoðun þeirra á kapítalismanum
og greiddi leið þeirra til valda og
það hentar einnig hægrimönnum
til þess að draga athyglina frá mis­
heppnaðri efnahagsstefnu þeirra.
Mönnum hefur einnig sést
yfir áhrifin af alþjóðlegum vaxt­
armunaviðskiptum í aðdraganda
kreppunnar. Í frjálsu og alþjóð­
legu fjármálakerfi færist fjármagn
frá löndum sem bjóða lága vexti til
þeirra sem betur bjóða. Ef menn
aflétta einnig hömlum á gjaldeyr­
isviðskiptum þá aukast augljóslega
slík viðskipti. Í upphafi aldarinnar
fóru stjórnvöld að laða til landsins
viðskipti við fjárfestingarsjóði sem
gerðu út á slíkan vaxtamun. Fjár­
magn flæddi inn í landið, gengi
krónunnar styrktist, verðbólga
minnkaði og upp dróst fölsk mynd
af velgengni sem viðskiptalífið og
stjórnvöld stærðu sig af.
En þegar fjármagn streymir
inn vegna þess að landið greið­
ir hæstu vextina verður að finna
fólk til að lána þennan pening á
enn hærri vöxtum. Þessi þörf leið­
ir til þess að meiri áhætta er tekin
varðandi lántakendur og einnig
varðandi tilgang lánanna. Í fyrstu
er þetta ekki ljóst vegna þess að
innstreymi fjármagnsins hækkar
gengi krónunnar og veikleikar
kerfisins eru duldir. Styrking
gengisins vegur upp á mót lágum
vöxtum. Á árunum fram að hrun­
inu leituðu menn uppi afleidd
viðskiptatækifæri erlendis og fjár­
mögnuðu þau með allt of miklum
lánum á háum vöxtum. Vandinn
er sá að þegar peningar halda
áfram að streyma inn þrýstir það
genginu upp. Byrji menn að ef­
ast renna fjárfestingarsjóðir, sem
gera út á vaxtamuninn, af hólmi
og áhrifin verða þveröfug; geng­
ið fellur og veikleikar viðskipta
sem borin eru uppi af stórfelldum
lánum verða sýnilegir. Að lokum
hrynur spilaborgin.
Fall útvalinnar þjóðar
Eftirfarandi er þýðing á broti úr 6. kafla bókarinnar þar sem fjallað er um hrunið og leitað skýringa
gátum ekki tekið mið af því hvað
þætti pólitískt óþægilegt. Ég veit
ekki hvort svipað átti við um Bún­
aðarbankann. En það kæmi mér
ekki á óvart. Við sátum fundi og
smíðuðum ramma og þá komu
hinir (S­hópurinn) og sögðu: Við
viljum fá það sama.“
Seðlabankinn gagnrýndur
Í bók sinni skýrir Björgólfur hrunið
á Íslandi með vísan til alþjóð­
legu fjármálakreppunnar. Við­
brögð breskra stjórnvalda voru
til að mynda hörð. Þegar kom að
falli íslensku bankanna og starf­
semi þeirra í Bretlandi höfðu þau
þegar bjargað tveimur til þremur
bönkum frá falli og komið í veg fyr­
ir áhlaup á þá. En hvað með inn­
lendar og heimasmíðaðar orsakir
hrunsins á Íslandi?
„Ég veit ekki hvað gerðist í bak­
herbergjum en ég var á staðnum
og upplifði þetta. Það er ekki að­
eins smæð þjóðarinnar sem get­
ur verið einn orsakaþátturinn og
þar með takmarkaðri aðgangur
að kunnáttu og þekkingu. Þetta á
einnig rætur í því hversu ungt ís­
lenska ríkið er. Bretar fóru í gegn­
um kreppuna á fjórða áratug síð­
ustu aldar og hafa háð styrjaldir
og fleira og fleira. Í þeirra skrif­
finnskukerfi liggur meiri þekking,
kunnátta og jafnvel hefðir sem
leiðbeina mönnum gegnum erfið­
leika. Þeir geta auðveldlega safn­
að til sín sérfræðingum og virkj­
að skipulag. Svo var auðvitað hitt
að bankarnir voru orðnir gríðar­
lega stórir í samanburði við þjóða­
framleiðsluna og enginn gætti að
hlutverki Seðlabankans í þessu
samhengi. Segja má að nýju föt­
in keisarans hafi átt við um Seðla­
bankann. Hann hafði engin tök á
að styðja þetta og virtist ekki hafa
neinar áætlanir um að gera slíkt ef
á reyndi. Eftir á að hyggja virðast
menn hafa sagt: Látum þetta fara
til fjandans allt saman og byrjum
upp á nýtt með setningu neyðar­
laga. Það þýddi að það átti að láta
alla bankana fara.“
Ráðaleysi og ógagnsæi
Í bók Björgólfs Thors kemur fram
að heimtur voru meiri í Lands­
bankanum en hinna bankanna
tveggja eða yfir 50 prósent. Spyrja
má hvort frekar hefði átt að veita
honum lán en Kaupþingi á síðustu
stundu.
„Það er erfitt að segja ef og hefði
eins og í fótboltanum. Hefði brasil­
íska liðið ekki hrunið í heimsmeist­
arakeppninni ef Neymar hefði
leikið með? Mér finnst spurn­
ingin frekar vera þessi: Af hverju
var einn banki látinn fá peninga
en ekki annar? Báðir, Landsbank­
inn og Kaupþing, höfðu sterk rök
fyrir því að fá lán á neyðarstundu.
Ákvörðun Seðlabankans hefði get­
að verið sú að annaðhvort fengi
hvorugur eða báðir lán. Er ekki
til einhver jafnræðisregla? Þetta
finnst mér vera mikilvæg spurning.
Svo getur maður spurt sig hvort
ekki hefði verið ráð að einbeita
sér að lausn máls sem annars gæti
valdið milliríkjadeilum. Er það ekki
grundvallarregla í samskiptum sið­
aðra þjóða að koma í veg fyrir slíkar
deilur ef hægt er? Átti ekki að setja
það í forgang? Eða var mönnum al­
veg sama? Við fáum engin svör. Af
hverju er ekki birt þetta samtal sem
fram fór milli Geirs H. Haarde og
Davíðs Oddssonar á þessari örlaga­
stundu?“
Björgólfur Thor vísar þarna til
Icesave­deilunnar en það sýndi
sig allfljótt að umtalsverðar eignir
voru til í búi Landsbankans upp
í Icesave­ kröfurnar. Málið olli
gríðarlegum pólitískum átökum
hér á Íslandi og milliríkjadeilum.
Hefði ef til vill verið best að semja
um málið í ljósi þess að eignirnar
voru miklar og áhættan ekki eins
mikil og sýndist í fyrstu?
„Kannski og kannski ekki. Ég
reyndi alltaf að koma því á framfæri
í viðtölum og á öðrum vettvangi
að menn ættu að skoða eignirnar.
Menn ættu að skoða líkurnar á því
hvort þetta væri bara ekki allt í lagi.
Sú varð raunin og það kom nokkuð
snemma fram. En það var eitthvað
takmarkaður áhugi fyrir því. Það
væri gaman að gera greiningu á því
nú hvort það hefði skipt einhverju
máli að semja um Icesave eða fara
þá leið sem var farin. Mál geta blás­
ið út og það er ekkert við það að
athuga, en ég held að það hafi tap­
ast mikil orka og tækifæri í Ice save­
fárinu. Þegar ljóst var að eignir voru
til á móti Icesave­kröfunum var það
mál greinilega ekki meginvandinn.“
Útgönguskattur
Eignir erlendra kröfuhafa eru lok­
aðar inni í landinu vegna fjár­
magnshaftanna. Sú hugmynd hef­
ur komið fram hjá stjórnvöldum
að leggja til dæmis 35 prósenta út­
gönguskatt á þær eignir sem eftir
eru í slitabúum bankanna.
„Ég hef litlar skoðanir á þessu
nú. Ég hlakka til þess dags þegar
ljóst verður hvernig á að afnema
gjaldeyrishöftin. Ég veit ekki hvern­
ig á að gera þetta. Ég vona að það
séu færir menn að fást við þetta.
Þetta eru eignir sem fjöldi fjár­
festa hefur tapað á nú þegar.
Þetta er spurning um eignatilfær­
slu. Menn segja: Við ætlum að fá
hluta af þessum eignum og hvort
það er gert í gegnum gengið eða
með skattlagningu skiptir minna
máli. Þetta mun allt hafa einhverj­
ar afleiðingar í framtíðinni. Það eru
sjálfsagt einhverjir að fást við að
leysa þetta. Þegar mér varð ljóst að
Icesave myndi ekki lenda á íslensku
þjóðinni og að þetta hafi allt reynst
hálfgert bull fór ég að draga mig út
úr þessu.“
Spilling ekki mikið minni
en í Búlgaríu
Björgólfur fjallar sums staðar í
bók sinni um óheilbrigða pólitík,
klíkuskap og spillingu á Íslandi.
Hann hefur reynslu af viðskiptum
í austanverðri Evrópu, Rússlandi
og Búlgaríu til dæmis, sem hafa
slíkt orð á sér. Er ástandið betra
eða verra hér á Íslandi? „Þetta er
ekki verra á Íslandi en í Búlgaríu.
En þetta er ekki mikið betra. Þetta
er bara öðruvísi á Íslandi. Þetta er
vont kerfi sökum smæðar þjóðar­
innar og er þar af leiðandi kerfis­
vandi fámennrar þjóðar. Það er
alltaf þessi blessaða meðvirkni á Ís­
landi. Eins og einn kunningi minn
segir: Meðvirka Ísland hf. Menn
eiga það til að láta sem ekkert sé
þótt allt sé í rugli í kerfinu. Ýmsir
pennar hafa líkt íslenska samfé­
laginu við ættbálkasamfélag. Það er
mikið til í því. Ég kann ekki lausn­
ina á þessu. Í bókinni tala ég hisp­
urslaust út um þennan klíkuskap
og kunningjaveldi. Þetta er mann­
skemmandi.“
Í þrot á undraskömmum tíma
Björgólfur Thor greinir ítarlega frá
því hvernig honum tókst að lok­
um að halda velli án þess að verða
gjaldþrota. En þá átti hann aðeins
1 prósent eftir af veldi sínu eins og
áður segir. „Mér taldist til að daginn
sem ég skrifaði undir uppgjör
skulda minna hafi verið um 30 til
40 milljónir dollara eftir af upphæð
sem var 3.000 til 4.000 milljónir
dollarar miðað við stöðu fyrirtækj­
anna þá. Staða þeirra hefði getað
versnað eða batnað. Sem betur fer
fékk ég umboð til þess að stýra því
hvernig yrði leyst úr þessum mál­
um. Play í Póllandi hefur geng­
ið mjög vel en ég er búinn að vera
með það í níu ár. Ég reikna með að
það fari á hlutabréfamarkað innan
tveggja ára. Actavis gerir það líka
en þar er ég nú valdalaus lítill hlut­
hafi í mjög stóru fyrirtæki. Ég var að
hugsa um þetta áður en við hófum
þetta viðtal. Ég var búinn að vera
10 ár í fjárfestingum í Rússlandi, 15
ár með Actavis, 9 ár í Play og Nova
í eitthvað um 8 ár svo nokkuð sé
nefnt. Það fyndna við þetta er að öll
þessi rússíbanareið með bankana
tók bara fimm ár. Við fengum bréfin
í Landsbankanum árið 2003 og árið
2008 voru þau tekin af okkur. Mér
finnst þetta merkilegt því þetta var
alls ekki langur tími sem lagðist að
endingu svona þungt á mig af ýms­
um ástæðum.“ n
Undraskjót endalok „Við fengum bréfin í Landsbankanum árið 2003 og árið 2008
voru þau tekin af okkur. Mér finnst þetta merkilegt því þetta var alls ekki langur tími sem
lagðist að endingu svona þungt á mig af ýmsum ástæðum,“ segir Björgólfur Thor. Hann,
Björgólfur Guðmundsson, faðir hans, og Magnús Þorsteinsson eignuðust ráðandi hlut í
Landsbankanum. Mynd RóBeRt ReyniSSon
„Segja má að nýju
fötin keisarans
hafi átt við um Seðla-
bankann. Hann hafði
engin tök á að styðja
þetta og virtist ekki hafa
neinar áætlanir um að
gera slíkt ef á reyndi.
Ómissandi hluti af
Íslenskum jólum
www.ommubakstur.is