Bændablaðið - 13.08.2015, Síða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 13. ágúst 2015
Töluverð umræða hefur verið og
aðgerðir gegn risahvönnum sem
hafa sáð sér út frá görðum í þétt-
býli undanfarna áratugi. Þeim
hefur, líkt og öðrum landnemum,
aukist ásmegin á síðustu árum.
Vegna þess að þær innihalda
fúranókúmarín-sambönd sem
valda ljósofnæmi og geta brennt
og skaðað fólk sem kemst í snert-
ingu við plöntusafann er fólk
farið að líta á þær sem vafasama
blessun fyrir land og lýð.
Auk þess hafa þær þá áráttu að
leggja undir sig stórar spildur þar
sem þær yfirgnæfa annan gróður
og verða einráðar. Því eru nokkur
sveitarfélög farin að gera gangskör
að því að útrýma þeim í lendum
sínum og hvetja allan almenning
til að fjarlægja þær í heimagörðum.
Meira að segja hefur komið fram í
reglugerð frá umhverfisráðuneytinu
algjört bann á innflutningi fræja
eða plöntuhluta af ættkvíslinni
Heracleum. Á þeim svarta lista eru
fleiri plöntutegundir sem ekki má
flytja inn eða dreifa um íslenska
gróðurríkið.
Risahvannir, ættkvíslin Hera-
cleum, eru af ætt sveipjurta líkt
og ætihvönnin okkar íslenska,
gulrætur, skógarkerfill, steinselja,
kúmen og ótal fleiri plöntutegundir
sem við könnumst við í görðum
okkar og nærumhverfi. Hugtakið
risahvannir er nokkuð á reiki.
Sumir tala um klóahvannir eða
tröllahvannir. Íslensk heiti tegunda
enda ýmist á „kló“ eða „hvönn“
eftir því hver um fjallar. Samræmis
vegna mun ég nota klóarendinguna
í þessum pistli. Nokkur ruglingur
hefur líka verið á greiningu þeirra
tegunda sem hingað hafa borist og
dreifst út. Það er kannski eðlilegt,
því tegundirnar líkjast mjög hver
annarri tilsýndar og mynda jafnvel
kynblendinga sín á milli. Þannig að
varla er það heiglum hent að henda
reiður á hver er hvað. Þó skal reynt.
Pálmakló, Heracleum persicum,
barst líklega hingað með norskum
hvalveiðimönnum meðan þeir
höfðu mest umsvif hér á landi um
aldamótin 1900. Í Noregi gengur
hún undir nafninu Tromsöpálmi.
Ég man eftir henni í plássum vestra
og á nokkrum bæjum við Djúp í
uppvexti mínum og fram yfir
1970 var þar ekki um aðra tegund
að ræða. Hún finnst þar enn, en
hefur ekki farið langt né víða um.
Pálmaklóin verður venjulega aðeins
um 1,5–2 m há en getur orðið allt
að 4 m ef aðstæður bjóða upp á það.
Blöðin eru margskipt, oft um 1–2
m löng, separnir fremur oddhvassir
og stönglarnir oftast fleiri en
einn. Mikil rauðmengun er við
blaðslíður og næst rót. Öll plantan
er sérkennilega „fitug“ viðkomu og
af henni leggur sterka og fremur
væmna aníslykt. Hæringin er
hvítleit, stíf og stendur beint út frá
stönglum og blöðum.Sveipirnir eru
kúptari en á tröllakló, hliðarsveipir
fremur smáir og þroska sjaldan fræ.
Fræin eru þunn, breiðegglaga með
áberandi sverum, kylfulaga og
dökkum olíurákum.
Tröllakló, Heracleum mante-
gazzi anum, er stórvöxnust risa-
hvann anna. Getur orðið 5–6 m
há við bestu skilyrði. Blöðin eru
margskipt, oft um þriggja metra
löng og 1,5 m breið. Stöng ull-
inn venjulega einn upp frá rótar-
krónunni. Stöngullinn mjög sver
við rótina, oftast um 10–12 cm
í þvermál. Stöngull, stilkar og
neðraborð blaða alsett rauðum
dílum og glærum hárum sem eru
fremur mjúk. Úr plöntunni drýpur
plöntusafi og lekur niður á það
sem undir er. Það er þessi safi
sem er hættulegur, því ekki þarf
að snerta plönturnar til að fá hann
á sig ef fólk fer um svæðið. Hann
getur valdið alvarlegum bruna á
beru hörundi og jafnvel blindu ef
hann berst í augu. Blómin eru hvít.
Blómsveipirnir eru mjög miklir
um sig, allt að 40–50 cm, frekar
flatir, og í kring um þá koma minni
hliðarsveipir. Hvert einasta blóm
getur myndað fræ, og frekar tvö
en eitt, því frænið skiptir sér eftir
frjóvgun. Miðjublóm sveipsins eru
óháð utanaðkomandi frjóvgun en
jarðarblómin frjóvgast gjarnan af
eigin frjódufti. Fræframleiðslan er
því mikil og ekki óalgengt að hver
planta gefi af sér um 10.000 fræ.
Tröllaklóin er einbær og deyr eftir
fræþroskann. Fræin geta beðið í
jarðvegi í nokkur ár. Þau dreifast líka
með vindi og vatni. Fræ tröllaklóar
þekkist á því að það er mjóegglaga,
snubbótt í framendann með næstum
jafnbreiðum, en rýrum, olíurákum.
Breiðakló, Heracleum sos-
nowskyi, hefur ekki verið skráð
hérlendis, mér vitanlega. En mér
þykir líklegt að sumar af þeim
plöntum sem hér vaxa séu þeirrar
tegundar. Hún líkist mjög tröllakló
og þeim er iðulega ruglað saman.
Hæð breiðaklóar fer aldrei yfir þrjá
metra. Breiðaklóin hefur breiðari
blöð með snubbóttari sepum en
tröllaklóin. Blöðin eru reglulega
þrískipt þannig að hlutarnir eru
um það bil allir jafn stórir og hver
blaðsepi deilist upp með svipuðu
fyrirkomulagi. Hæringin er mjúk
og fínleg, og nær til blómsveipanna.
Blómin hvít í flötum sveip. Blóm-
stöng ullin er oftast einn. Fræin
eru langegglaga með pendúllaga
olíurákum. Breiðaklóin kemur frá
Georgíu, heimalandi Stalíns. Og
Stalín gaf út tilskipun, með eigin
hendi, um að hún skyldi ræktuð
sem fóðurjurt fyrir búpening sem
víðast um öll Sovétríkin vegna
þess hve miklum fóðurmassa hún
skilaði á hverja flatareiningu. Og
eftir þessu var auðvitað farið, en
með mikilli eftirsjá, því erfitt var að
vinna plöntuna til að hún kæmi að
tilætluðum notum. Sláttur og verkun
krafðist stórvirkari vélakosts en var
fyrir hendi. Því gengur breiðaklóin
víðast undir uppnefninu „hefnd
Stalíns“ í löndum Austur-Evrópu.
Breiðaklóin hefur slæðst víða og
fyrir utan að vera orðin þvísemnæst
óviðráðanleg á hinu fyrrverandi
áhrifasvæði Stalíns, hefur hún borist
til allra landa Vestur-Evrópu og
hefur venjulega verið skilgreind þar
sem tröllakló þar til á allra síðusu
árum. En kannski kemur það út á
eitt. Burt skulu báðar.
Hestakló, Heracleum sphon-
dylium, er sú tegund sem ná granna-
þjóðir okkar hafa kallað bjarnarkló
frá örófi alda. Hún er sú risahvönn
sem hefur vaxið í Vestur- og Norður-
Evrópu frá upphafi. Reyndar er
henni skipt upp í ótal undirtegundir
sem dreifast um allt Norðurhvel.
Grasafræðingar eru ekki alveg
sammála um skilgreiningarnar og
skipa þeim ýmist í eða úr því að
vera skráðar sem sérstakar tegundir.
Hestaklóin er nokkuð rýrari en
aðrar risahvannir, þótt einstaka
undirtegundir hennar geti samt
orðið all sverar og fyrirferðarmiklar.
Enn sem komið er hefur hestaklóin
ekki náð að dreifa sér út hér svo
að nokkru nemi. Samt veit ég um
ansi þétt og mikið stóð af henni
á Selfossi þar sem hún hefur
haldið sig nokkurn veginn á sama
stað um árafjöld, til lítillar gleði
fyrir garðeigendur í nágrenninu.
Hestaklóin er ögn hærri um sig en
ætihvönn og vaxtarlagið svipað.
Hæð stærstu plantnanna er um 1,5
m. Stönglarnir eru grannir, blöðin
þrískipt og separnir mjóslegnir og
yddir. Öll plantan fínhærð, hárin
fremur snörp. Blómin hvít, stundum
rauðleit, sveipirnir um 15–20 cm að
þvermáli. Fræin sporöskjulög uð,
tiltölulega smá og brúnleit. Plönt-
urnar eru einbærar og deyja eftir
fræþroskann.
Bjarnarkló, Heracleum ste-
venii, er stórvaxin og fjölær tegund
sem ekki virðist hafa sloppið mikið
úr görðum hér til að sá sér út í
umhverfið. Í áratugi var stakt og
stæðilegt eintak af henni á horni
Hringbrautar og Bjarkargötu í
Reykjavík. Þar mun hún hafa verið
gróðursett um 1950 og stóð óáreitt
alveg fram á tíunda áratuginn.
Hún hefur nú verið fjarlægð, eða
dáið út fyrir elli sakir. Blöðin eru
risastór, minna helst á fjöðruð
rabbarbarablöð, og blómstönglarnir
upp úr hverjum hnaus geta verið þrír
til fjórir. Hæðin er um 2 til 2,5 m.
Blómsveipirnir stórir og hvelfdir
með rjómahvítum blómum. Án efa
er bjarnarklóin státlegust af þeim
risahvönnum sem ræktaðar hafa
verið í görðum. Hún er ein af fáum
risahvönnum sem ekki deyja eftir
fræþroska og kemur upp aftur ár
eftir ár.
Varnaðarorð og
útrýmingaraðferðir
Vegna fúranókúmarínanna í blöð-
um og plöntusafa risahvanna teljast
þær óæskilegar þar sem einhver
umferð fólks er. Þessi efni valda
ljós ofnæmi, einkum í sólskini.
Ef fólk fær plöntusafann á bert
hörundið er hætta á að af hljót-
ist slæm brunasár. Einkum eru
börn og óvitar í hættu, því þau
þekkja ekki hættuna. Plönturnar
bjóða fram stór blöð sem gaman
getur verið að leika sér með og
stöngl arnir bjóða upp á enn frek-
ari mögu leika. Þá er hægt að
nota sem lúðra og sjóræningja-
sjónauka. Slík uppá tæki enda með
skelfingu fyrir börn og aðstand-
endur. Ef plöntusafinn berst í augu
er hætt við að fólk verði blint um
stundarsakir og jafnvel til fram-
búðar, ef svo hittist á að sólskin er
sterkt og ekki næst nógu fljótt að
skola augun með miklu af volgu
og hreinu vatni. Eftir snertingu
við risahvannir þarf að þvo sér vel
um hendur og andlit með mildu
sápuvatni.
Búfé bítur risahvannir með
góðri lyst þegar það kemst að
þeim. Því er eitt ráðið til að halda
þeim niðri með stífri beit. Sauðfé
og geitur eru best til þess fallnar.
Við þurrkun hverfa þessi ljós-
næmisáhrif og plönturnar falla því
ágætlega inn í þurrheysverkun.
Í nágrannalöndunum hefur best
reynst að ganga á breiðurnar og
stinga upp hverja einustu plöntu
um leið og hún stingur upp koll-
inum. Þetta þarf að endurtaka
á svosem þriggja vikna fresti á
sumrin, og áfram næstu ár, þar til
ekki lengur krælir á plöntunum.
Dönsk reynsla er að þetta taki
um þrjú ár, en þar eru líka dæmi
um að þessari endurtekningu hafi
þurft að halda úti allt upp að sjö
árum.
Sláttur heldur plöntunum niðri
en fjarlægir þær ekki. Beit er skil-
virkari. Nokkur efnahernað ur
hefur líka verið háður gegn risa-
hvönn unum. Glyfosat (Roundup/
Clinic) hefur verið notað, en
með fremur óskilvirkum árangri.
Margar endurteknar úðanir þarf
að gera. Það þykir ekki ásættan-
legt. Bæði er það dýrt og hefur
mjög slæm áhrif á það lífríki sem
vernda á og endurheimta. Frysting
með fljótandi köfnunarefni (N2)
hefur verið reynd. Virkaði það
nokkuð vel og var án teljandi
umhverfisáhrifa, en aðferðin var
alltof kostnaðar söm og krafðist sér-
útbúnaðar. Þar að auki var hún háð
einkaleyfi fram kvæmdaaðilans.
Niðurstaðan er því sú, að þar sem
ætlunin er að úrýma risahvönn um
dugar uppstunga, með stífri iðni,
nákvæmni og eftirfylgni best. Og
það borgar sig að klæðast hlífðar-
fatnaði, hönskum og örygg is gler-
augum á meðan. Þessar varúð ar-
ráðstafanir eiga einnig við þegar
verið er að hanskast með aðrar
sveipjurtir, s.s. ætihvönn, sellerí
og steinselju. Þær innihalda svipuð
fúranókúmarín sem geta ekki síður
valdið skæðu ljósofnæmi ef farið
er óvarlega í samskiptum við þær.
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Hvannir Herkúlesar – risahvannirnar
Tröllakló hæring stilks og blaða.