Morgunblaðið - 08.08.2015, Side 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. ÁGÚST 2015
Smáratorgi 1, 201 Kópavogi, sími 588 6090, vl@simnet.is
Verkfæralagerinn
Mán.-fim. kl. 9-18, fös. kl. 9-18:30, lau. kl. 10-18, sun. kl. 12-17
Miklu meira en bara ódýrt!
12V Loftdælur
30-35L
8.995
Strekkibönd og
farangursteygjur,
frábært úrval frá 395
Þakbogar
frá 14.995
Starttöskur
12V
frá 9.999
12V->230V
Straumbreytir
frá 5.995
Iphone
hleðslu-
snúrur
frá 495
Tjaldstæðatengill
1.995
Framleningarsnúrur
og kefli 3M, 5M,
10M, 15M, 20M,
25M, 40M
Vasaljós & luktir
30+ gerðir
frá 395
Jack snúrur
Kerrulás
frá 2.485
Ljósabretti á kerrur frá 4.995
7.995
Öflugur OMEGA
vinnukollur,
hækkanlegur
19.995
Jeppatjakkur
2.25T 52cm
frá 4.995
Hjólafestingar
2Hj, 3Hj
Oft er því haldið fram íslenskri tungu til lofs að umfram flest önnurmál sé hún gagnsæ, að það sé svo auðséð af orðunum sjálfumhvað þau þýði. Hér er misskilningur á ferð. Ekkert orð er gagn-sætt nema það sé samsett úr öðrum orðum eða leitt af öðru orði.
Ef samsetningarnar eru leystar upp eða frumorðið fundið endum við alltaf
á orðum sem eru ekkert frekar gagnsæ í íslensku en í öðrum málum.
Dæmi: Skrifborð, borð sem skrifað er við, augljóst og gagnsætt. En hvað
með skrif og hvað með borð? Hvers vegna heita skrif skrif og borð borð?
Nú eða stóll stóll? Sjálfsagt eru til á því fullgildar skýringar, margt annað
sem kallað er borð er oftast eitthvað sem hefur láréttan flöt, rétt eins og
skrifborð en af hverju borð frekar en hvað sem er annað, til dæmis stóll?
Sem sagt: Borð er ekki gagn-
sætt frekar en orð yfirleitt
svo í íslensku sem öðrum
málum.
Ef rétt væri að gagnsæi sé
höfuðdyggð hvers orðs ættu
samsetningamál eins og
stofnenska að vera mála best og þá væntanlega einnig stofníslenska sú sem
Þórbergur skopfærði vel á sínum tíma.
Í íslenskri nýyrðasmíð hefur gagnsæisþrá oft verið ríkjandi. Þannig höf-
um við reyndar eignast mörg ágæt orð sem eru fyrir löngu orðin okkur svo
munntöm að við lítum ekki á þau sem nýyrði. Baldvin Einarsson bjó til orð-
in strokleður, stjórnarskrá og þilskip, Sigurður Guðmundsson skólameist-
ari fann upp háttvís, róttækur og andúð, Guðmundur Kamban hljómleika
og tjáningu, Hallbjörn Halldórsson þjóðnýtingu, vígorð og stæði, Halldór
Laxness lagði okkur til drengjakoll, samyrkjubú og stéttvís, Bjarni Sæ-
mundsson smásjá … Að ógleymdum öllum þeim orðum sem Jónas Hall-
grímsson skóp þegar hann þýddi Stjörnufræði Ursins, til dæmis aðdrátt-
arafl, hitabelti, sporbaug og ljósvaka.
Önnur leið til að mynda nýyrði er að taka erlenda stofna og aðlaga þá ís-
lenskum framburði og beygingakerfi. Stundum er amast við slíkum orðum
einmitt á þeirri forsendu að þau séu ekki gagnsæ eða að þau séu slettur. Ef
það sjónarmið væri rétt ættum við að hafna orðum eins og prestur, kirkja
og messa en nota í staðinn guðsmaður, guðshús og guðsþjónusta. Sömuleið-
is væri þá póstur afleitt orð en sími mjög gott vegna þess að til er í fornu
máli hvorugkynsorðið síma sem af einhverjum ástæðum mér ókunnum
kvað þýða þráður. Staðreyndin er hinsvegar sú að sími var upphaflega ekk-
ert sérlega gott orð þó það hafi auðvitað fyrir löngu unnið sér þegnrétt í
málinu. Fónn hefði ekki verið neitt ósíslenskulegra orð fyrir þetta áhald.
Sími hefur ekkert fram yfir fón annað en hreinan uppruna. Hvorugkyns-
nýyrðið app, fleirtala öpp, er á sama hátt mun betra orð en hið „gagnsæja“
smáforrit.
Í orðsifjabók Ásgeirs Blöndals Magnússonar eru það ekki síst öll fallegu
tökuorðin sem heilla. Mætti ekki kalla þau kjörorð fremur en tökuorð?
Gagnsæi?
Tungutak
Þórarinn Eldjárn
thorarinn@eldjarn.net
Getty Images
Það er rétt sem fram kemur í forystugreinMorgunblaðsins í fyrradag, fimmtudag, aðstjórnmálaþróunin vestan hafs og austankemur á óvart og það gerir hún reyndar hér
líka, þegar ítrekaðar kannanir í nokkra mánuði sýna
Pírata alltaf sem stærsta flokkinn. En ástæðurnar eru
ólíkar – í það minnsta á yfirborðinu.
Í Bandaríkjunum hafa víglínurnar frá lokum kalda
stríðsins í grundvallaratriðum verið á milli þeirra sem
eiga og hinna sem eiga ekki – eða lítið. Það var eft-
irminnilegt að kynnast fyrir aldarfjórðungi því djúp-
stæða hatri sem ríkti í garð Bills Clinton meðal ráð-
andi afla hjá repúblikönum. Kannski var það vegna
þess að hann felldi Bush eldri og batt þar með enda á
12 ára samfellt valdaskeið Reagan og Bush. En þegar
kafað var dýpra mátti finna að efnameira fólk vestan
hafs virtist trúa því að Clinton væri kominn í Hvíta
húsið til að taka frá því það sem það átti.
Þessi átök náðu inn í Hvíta húsið og er frásögn Ro-
bert B. Reich, vinnumálaráðherra á fyrra kjörtímabili
Clintons, í bók hans Locked in the Cabinet til marks
um það, en hann lýsir Robert
Rubin, fjármálaráðherra Clin-
tons, sem eins konar varðhundi
Wall Street í forsetatíð Clintons.
Kannski má segja að þessar
helztu átakalínur í bandarískum
stjórnmálum hafi kristallast í
mótmælahreyfingu sem reis árið 2011 og gekk undir
nafninu „Occupy Wall Street“, en meðlimir hennar
gengu fram undir kjörorðinu: Við erum þessi 99%!
(Þ.e. þeir sem ekkert eiga.)
Einn helzti talsmaður þeirra sjónarmiða nú er Eliza-
beth Warren, öldungadeildarþingmaður frá Massachu-
setts, sem beinir spjótum sínum að Wall Street, stór-
bönkum og stórfyrirtækjum. Hún reynir nú að hafa
áhrif á stefnumörkun Hillary Clinton. Kosning á milli
Clinton og Donald Trump mundi væntanlega snúast
um þessar átakalínur en í minni mæli ef Jeb Bush yrði
frambjóðandi repúblikana.
Í Evrópu eru innflytjendamál viðkvæmari en ójöfn-
uður og eftir því sem fólksstraumurinn frá Norður-
Afríku og Mið-Austurlöndum verður meiri yfir til Evr-
ópu er líklegt að átök um innflytjendamál verði stærri
þáttur í þeim pólitísku umbrotum, sem þar eru á ferð.
Þau birtast í fylgisaukningu flokka yzt til hægri og
vinstri.
Í norðurhluta Evrópu er straumurinn til hægri, eins
og sjá má á Þjóðfylkingu Marine le Pen, Danska Þjóð-
arflokknum, Svíþjóðardemókrötum og Sönnum Finn-
um. Í suðurhluta Evrópu er straumurinn til vinstri,
sbr. SYRIZA í Grikklandi og Podemos á Spáni. En
fleira hefur áhrif á hið pólitíska umrót í Evrópu, svo
sem ágreiningur um framtíðarþróun ESB, yf-
irburðastaða Þýzkalands enn á ný og gífurlegt atvinnu-
leysi.
En hvað er það sem veldur því hér á Íslandi að
hefðbundnir stjórnmálaflokkar eða arftakar þeirra
undir nýjum nöfnum eiga undir högg að sækja og
stjórnmálahreyfing á borð við Pírata sækir fram?
Langvarandi og djúpstæð áhrif hrunsins koma hér
áreiðanlega mjög við sögu. Þjóðin varð fyrir sálrænu
áfalli og missti trú á forystumenn sína í öllum flokkum
og þeim hefur ekki tekizt að endurvekja hana.
En inn í þá mynd blandast þættir úr því sem tekizt
er á um beggja vegna Atlantshafs. Og það á ekki sízt
við um ójöfnuð. Það hefur alltaf verið efnamunur á Ís-
landi um leið og ljóst er að svo fámennt samfélag þolir
illa og kannski alls ekki of mikinn efnamun. Flestir
þeirra sem voru vel efnum búnir lengst af 20. öldinni
skildu þetta og voru tæpast sýnilegir. Þetta fór að
breytast undir aldamót og fyrstu árin eftir þau með af-
gerandi hætti.
Vinstrimenn hafa þó aldrei gert þann mikla efnamun
sem hér hefur verið sýnilegur síðasta aldarfjórðunginn
að meiriháttar baráttumáli t.d. í
kosningum. Á því er einföld
skýring. Frjálst framsal kvótans
bjó til fyrstu milljarðamær-
ingana á Íslandi og það var
vinstristjórn sem hafði forgöngu
um að koma því á án þess að
með fylgdi ákvæði um auðlindagjald. Einkavæðing
bankanna hóf þá þróun svo á nýtt stig.
Baráttan fyrir verndun auðlinda á landi hefur verið
ríkur þáttur í þjóðfélagsumræðum frá því seint á síð-
ustu öld en hún hefur aðallega verið háð á vegum
frjálsra félagasamtaka. Fæstir stjórnmálaflokkanna
hafa tekið beina forystu í þeirri baráttu og þótt VG
kenni sig við græna pólitík hefur einstaka frambjóð-
endum þess flokks vafizt tunga um tönn þegar þeir
hafa verið spurðir um afstöðu til vegalagningar á há-
lendi, hafi kjördæmi þeirra átt hlut að máli.
En auk hrunsins og efnamunar eru það sennilega af-
leiðingar návígisins í samfélagi okkar sem valda mestu
um hve illa fólk treystir stjórnmálamönnum og flokk-
um.
Hinir hefðbundnu flokkar hafa lítið gert af því að
tala við fólkið í landinu um áhyggjuefni þess. Þeir tala
heldur ekki um þessi málefni innan sinna vébanda, í
það minnsta ekki þannig að það sjáist. Og ef þeir tala
er það í frösum að ráði sérfræðinga í almanna-
tengslum. Það er ekki líklegt til árangurs.
Það er erfitt að átta sig á heildarmyndinni í stefnu-
mörkun Pírata. Þeir endurspegla að vísu í málflutningi
sínum þá nýju samskiptaveröld sem blasir við nýjum
kynslóðum og hafa áhuga auknu lýðræði. En líkurnar
eru meiri en minni á því að mikil fylgisaukning þeirra
eigi sér skýringu í megnri óánægju með aðra flokka.
Og þeir gera sér grein fyrir því sjálfir.
Frá hruni og til þessa dags hafa engar raunveruleg-
ar umræður farið fram á vettvangi hinna hefðbundnu
stjórnmálaflokka um þessi álitamál og áhyggjuefni
fólksins í landinu.
Við hvað eru þeir hræddir?
Við hvað eru flokkarnir hræddir?
Svo fámennt samfélag þolir
ekki of mikinn efnamun.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Haustið 2014 skrifaði PontusJärvstad BA-ritgerð í sagn-
fræði (á ensku) um sagnritun okkar
Þórs Whiteheads í bókum um ís-
lensku kommúnistahreyfinguna.
Ragnheiður Kristjánsdóttir var leið-
beinandi hans, og er ritgerðin að-
gengileg á skemman.is. Þar minnist
ritgerðarhöfundur á deilu þeirra Jóns
Ólafssonar heimspekings og Þórs um,
hvort Sósíalistaflokkurinn hafi verið
stofnaður 1938 með eða á móti vilja
Alþjóðasambands kommúnista, Kom-
interns. Í Sósíalistaflokknum samein-
uðust sem kunnugt er kommúnistar,
er lögðu þá flokk sinn niður, og hópur
úr vinstra armi Alþýðuflokksins.
Í rússnesku skjalasafni hafði Jón
Ólafsson fundið minnisblað, sem
starfsmaður Kominterns hafði skrif-
að forseta sambandsins eftir að hafa
fengið skýrslu frá Einari Olgeirssyni
um fyrirhugaða stofnun. Lýsti starfs-
maðurinn efasemdum um, að rétt
væri að kljúfa Alþýðuflokkinn í stað
þess að mynda með honum öfluga
samfylkingu gegn borgaralegum
flokkum (sem var þá aðallína Kom-
interns). Af þessu minnisblaði dró
Jón þá ályktun, að Komintern hefði
verið andvígt stofnun Sósíalista-
flokksins. Þór benti á, að það væri
fráleitt. Þetta hefði verið minnisblað
skrifstofumanns, en engin heimild
um opinbera afstöðu Kominterns.
Engin önnur gögn bentu til þess, að
stofnun flokksins hefði verið í óþökk
Kominterns, og raunar hefðu hinum
nýja flokki verið fluttar kveðjur
kommúnistaflokka Danmerkur og
Svíþjóðar á stofnhátíðinni.
Pontus Järvstad telur deiluna óút-
kljáða. En á Þjóðskjalasafninu hafði
ég (með aðstoð Snorra G. Bergssonar
sagnfræðings) upp á heimild, sem ég
birti 2009 og eyddi öllum vafa um
málið. Það er afrit af bréfi með heilla-
óskum frá Michal Wolf (öðru nafni
Mihály Farkas) hjá Alþjóðasambandi
ungra kommúnista til Æskulýðsfylk-
ingarinnar, sem leysti af hólmi Sam-
band ungra kommúnista. Þar segir,
að úti í Moskvu hafi menn lesið
stefnuskrá Æskulýðsfylkingarinnar
og séu ánægðir með hana. Hefði Sósí-
alistaflokkurinn verið stofnaður í
óþökk Kominterns, þá hefði þetta
bréf aldrei verið skrifað. En ein-
kennilegt er, að þessarar heimildar sé
ekki getið í ritgerðinni. Ef til vill er
skiljanlegt, að hún hafi farið fram hjá
ungum sagnfræðinema, þótt ég vísi
raunar í hana í bók minni, sem hann
ræðir sérstaklega um í ritgerð sinni.
En vissi leiðbeinandinn ekki af þess-
ari heimild?
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Óhlýðnuðust íslenskir
kommúnistar Stalín?