Morgunblaðið - 05.12.2015, Side 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 2015
Íslenska er ólík tungumálum grannþjóða okkar að því leyti að hún hefurbara einn greini. Hann nefnist ákveðinn greinir og er yfirleitt þeirrarnáttúru að skeyta sér aftan við nafnorð og kallast þá viðskeyttur greinir.Óákveðinn greinir er ekki til í málinu og við tölum bara um hund, kisu og
borð í staðinn fyrir en hund, en kat og et bord eins og Danir gera. Ef við þurf-
um hins vegar að gera frekari grein fyrir þessum fyrirbærum gætum við búið
til eftirfarandi málsgrein: Kisan klóraði hundinn sem faldi sig undir borðinu.
Þá bera öll nafnorðin ákveðinn greini. Danir fara svipaða leið að þessu því að
þeir nota líka viðskeyttan greini. Þegar lýsingarorð standa með nafnorðunum í
dönsku er greinirinn hins vegar laus en ekki viðskeyttur, t.d. en hvid kat eða
den hvide kat
Langflest nafnorð í ensku taka með sér greini, annaðhvort ákveðinn eða
óákveðinn en hann er aldrei viðskeyttur eins og í dönsku og íslensku. Þó eru
þess dæmi í ensku að nafnorð séu
greinislaus og er þá oftast um að
ræða óhlutbundin hugtök sem ekki
er hægt að festa hönd á, eins og life,
art, beauty, svo að dæmi séu tekin.
Í þessum tilvikum myndum við nota
ákveðinn greini, svo sem lífið er
stutt, listin er löng og „og fegurðin mun ríkja ein,“ eins og segir í Heimsljósi
eftir Laxness.
En nú kem ég loks að kjarna þessa pistils sem er óhófleg notkun á svoköll-
uðum lausum greini í íslensku. Hann er að vísu ekkert bannorð og sómir sér vel
í hátíðlegu máli eða titlum eins og Hið íslenska bókmenntafélag eða Hið ljósa
man, svo að aftur sé vitnað í Laxness, en nú er hann orðinn svo útbreiddur að
málið verður tilgerðarlegt og ljótt. Um daginn hlustaði ég á áhugavert erindi í
Ríkisútvarpinu en þar óð lausi greinirinn uppi með þvílíkum ólíkindum að ég
var hætt að hlusta á efnið heldur farin að telja hversu oft höfundur notaði hann.
Algeng dæmi um þessa ofnotkun má sjá í eftirfarandi málsgreinum. Hið ár-
lega þorrablót félagsins verður haldið hinn 24. janúar. Hinn frábæri stanga-
stökkvari setti hið glæsilega Íslandsmet á hinum alþjóðlegu kappleikum. Hin
17 ára Anna Sigurðardóttir, hlaut hin eftirsóttu verðlaun í hinni nýstárlegu
smásagnasamkeppni hinn 6. nóvember. Hinir glöggu lesendur hljóta að sjá hin
afkáralegu mállýti á hinum framangreindu málsgreinum.
Í öllum þessum tilvikum er lausi greinirinn gersamlega óþarfur, ekki síst
framan við dagsetningarnar og þarna er beinlínis um að ræða áhrif úr ensku.
Dæmið um Önnu Sigurðardóttur er kannski ekki eins augljóst, en þarna væri
gráupplagt að segja bara Anna Sigurðardóttir, 17 ára, hlaut eftirsótt verðlaun í
nýstárlegri smásagnasamkeppni og í stað þess að skrifa: „ Hin sýrlensku Wael
Aliyadaha og Ferayal Aldashash…“ eins og stóð í Morgunblaðinu 26. nóv-
ember. hefði farið betur á að skrifa Wael Aliyadaha og Ferayal Aldashash frá
Sýrlandi eða einfaldlega Sýrlendingarnir Wael og Ferayal með tilheyrandi eft-
irnöfnum.
Niðurstaðan er þessi. Förum sparlega með lausa greininn og notum hann
einungis við hátíðleg tækifæri. Við skulum heldur ekki ofnota viðskeytta grein-
inn því að oft standa nafnorðin sjálf fyrir sínu.
Hinn, hin, hið
Tungutak
Guðrún Egilson
gudrun@verslo.is
Þeir sem eiga við sjúkdóma að stríða og að-standendur þeirra taka það nærri sér ef þeirverða þess varir í því stríði að heilbrigð-isþjónustan í landinu standi ekki undir nafni.
Fyrir skömmu þurfti kona, sem komin er nokkuð á
áttræðisaldur að hafa samband við heimilislækni sinn.
Hann reyndist vera í fríi. Hún bað þá um samband við
staðgengil og fékk þau svör, að enginn slíkur væri
fyrir hendi. Hún bað þá um samband við einhvern,
sem gæti veitt henni aðstoð og fékk þau svör að hún
ætti að koma sjálf á viðkomandi heilsugæzlu eftir kl.
16.00. Hún var veik og gat það einfaldlega ekki. Þá
reyndi hún að komast í samband við lækni á einkarek-
inni læknastöð, sem hafði haft með sjúkdómsvanda
hennar að gera. Hann var í fríi. Hún bað um samband
við einhvern, sem hún gæti talað við og fékk þau svör,
að það væri enginn.
Þessi samskipti sjúks einstaklings við heilbrigð-
iskerfið fóru fram í þessari viku en þau eru því miður
ekki einsdæmi. Þetta fyrsta stig heilbrigðisþjónust-
unnar, sem fólk hefur samband við, ef eitthvað bjátar
á, hefur fengið á sig stofnanakenndan brag og til-
svörin einkennast ekki af þeirri samkennd, sem ætlast
má til eða viðleitni til að finna lausn á vanda þess,
sem leitar eftir aðstoð.
Kannski er einhver „kúltúr“vandi til staðar á
heilsugæzlustöðvum, því að ná-
kvæmlega sömu sögu er hægt
að segja af fleiri slíkum stöðvum
en þeirri sem hér á í hlut.
Og þess ber að gæta að ekki
hafa allir einhverja aðstand-
endur við höndina, sem geta
tekið að sér þessa leit eftir aðstoð heldur verða sjúk-
lingar í sumum tilvikum að standa í því sjálfir – og
hafa ekki alltaf þrek til.
Á Landspítalanum sjálfum er augljóslega enginn
„kúltúr“vandi á ferð og þar skortir ekki samkennd
starfsfólks með sjúklingum en ekki fer á milli mála,
að spítalanum er í mun að útskrifa sjúklinga um leið
og rök standa til þess. Og þar er kannski að finna
eina birtingarmynd þess, sem starfsfólk spítalans seg-
ir að sé veruleiki, að þar hangi allt á bláþræði.
Það er ekki alltaf víst að sjúklingur, sem útskrif-
aður er eftir aðgerð hafi heilsu til að fara heim til sín
og þá er komið að öðrum veikleika, sem blasir við í
heilbrigðiskerfinu, sem er skortur á aðstöðu til eft-
irmeðferðar. Stundum getur staðan verið sú að þótt
sjúklingur hafi heilsu til sé ekki aðstaða heima fyrir
til að veita honum þá umönnun, sem hann þarf á að
halda.
Þegar fylgzt er með þeim umræðum, sem að und-
anförnu hafa farið fram um fjárveitingar til Landspít-
alans og heilbrigðiskerfisins yfirleitt, má spyrja með
nokkrum rökum, hvort þeir sem um þessi mál fjalla
hafi nægilega yfirsýn yfir vanda heilbrigðiskerfisins
alls og þá er átt við um land allt en ekki bara á höf-
uðborgarsvæðinu.
Samkenndina, sem hægt er að ætlast til af starfs-
fólki heilsugæzlustöðva þarf nefnilega líka að finna í
stjórnkerfinu og á Alþingi.
Við erum ekki ein í heiminum, ekki frekar í þessum
efnum en öðrum. Einn þáttur þessa máls hefur verið
til umræðu í þeim aðdraganda forsetakosninga í
Bandaríkjunum á næsta ári, sem nú stendur yfir.
Nú eru um 12 milljónir manna í Bandaríkjunum,
sem þurfa á umönnun til lengri tíma að halda. Spár
benda til að þessi fjöldi verði kominn í 27 milljónir á
árinu 2050. Í kosningabaráttu sinni segir Hillary Clin-
ton að árið 2013 hafi mátt meta vinnuframlag fjöl-
skyldumeðlima í þessu sambandi til 470 milljarða doll-
ara.
Að sögn Reuters-fréttastofunnar hinn 22. nóvember
sl. er fjárhagsleg aðstoð við fjölskyldur af þessum
sökum orðið eitt af helztu áherzluatriðum í kosninga-
baráttu Clintons. Hún hitti kjósanda að máli í New
Hampshire í september sl., sem sagði henni að hann
tæki aldraða móður sína stundum með sér í vinnuna
af því að þau hefðu ekki efni á að kaupa nauðsynlega
aðstoð.
Hillary Clinton boðar nú sér-
stakan skattaafslátt til fjöl-
skyldna, sem þannig er ástatt
um.
Kannski er það umhugsunar-
efni fyrir alþingismenn hvort
einhver aðgerð af slíku tagi gæti
komið til greina hér. Það gæti auðveldað fólki að
kaupa að aðstoð fagfólks til að sinna nauðsynlegri eft-
irmeðferð heima fyrir. Sú heimahjúkrun, sem er á
boðstólum hér skiptir vissulega máli en hún leysir
augljóslega ekki allan vanda.
Ef þjóðin yrði spurð hvaða málefni hún vildi helzt
setja fjármuni í úr sameiginlegum sjóðum er lítil
spurning, að heilbrigðiskerfið yrði í einhverju af efstu
sætum – ef ekki í því efsta. Undir lok síðustu aldar,
þegar áþekkar umræður stóðu yfir, var sú hugmynd
sett fram í ritstjórnargreinum Morgunblaðsins, að
sérstakur skattur yrði eyrnamerktur heilbrigðiskerf-
inu og þjóðin sjálf tæki ákvörðun um hvort hækka
bæri eða lækka þann skatt.
Stundum falla stjórnmálamenn í þann pytt að tala
um mál á þann veg að þeir gera lítið úr þeim sömu
málum. Í slíkan pytt datt David Cameron, forsætis-
ráðherra Breta, fyrir nokkrum dögum, þegar hann
sakaði þá þingmenn, sem voru andvígir því að Bretar
tækju þátt í loftárásum í Sýrlandi um að hafa samúð
með hryðjuverkamönnum.
Stundum finnst mér stjórnmálamenn gera lítið úr
mikilvægu heilbrigðisþjónustunnar með því hvernig
þeir tala um hana en þeir ættu að minnast hinna
fleygu orða að aðgát skuli höfð í nærveru sálar. Sjúk-
lingum og aðstandendum þeirra er ekki skemmt.
Og þjóðin hefur síðasta orðið – á fjögurra ára fresti
– þótt þingmenn og ráðherrar gleymi því stundum.
Veikleikar heilbrigðisþjónustunnar
Stofnanakenndur bragur á
fyrsta stigi heilbrigðisþjónustu
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þótt Bandaríkjamenn reyndust Ís-lendingum vel í varnarsamstarf-
inu 1941-1946 og 1951-2006, virðast
bandarískir sendimenn á Íslandi iðu-
lega hafa verið glámskyggnir á ís-
lenskar aðstæður. Í skýrslum frá
bandaríska sendiráðinu fyrir og í
bankahruninu 2008, sem birst hafa á
Wikileaks, var til dæmis farið lofsam-
legum orðum um Ingibjörgu Sólrúnu
Gísladóttur, sem sat í utanrík-
isráðherratíð sinni að skrafi við Assad
Sýrlandsforseta og aðra svarna óvini
Bandaríkjanna. Að sama skapi var
Davíð Oddssyni hallmælt, þótt hann
hefði reynst traustur vinur sem for-
sætisráðherra.
Þetta er ekkert nýtt. Í skýrslum
bandarískra sendimanna á stríðs-
árunum var talað um sósíalista sem
„háværustu vini okkar“, af því að
sósíalistar hlýddu þá dyggilega lín-
unni frá Moskvu um stuðning við
Bandaríkin: Það hentaði Stalín, eftir
að Hitler réðst á hann. Að sama skapi
hlustuðu Bandaríkjamenn eftir stríð
um skeið frekar á fylgislitla málvini
en á raunsæja stjórnmálaleiðtoga
eins og Ólaf Thors.
Eitt dæmið um glámskyggni
Bandaríkjamanna var mat þeirra á
Lúðvík Jósepssyni, sem var ráðherra
1956-1958 og 1971-1974. Bandaríski
sendiherrann, John J. Muccio, skrif-
aði í skýrslu til utanríkisráðuneyt-
isins 1956, að Lúðvík væri enginn
Moskvukommúnisti. En Lúðvík Jós-
epsson var gallharður kommúnisti
alla tíð, þótt hann væri vissulega líka
hagsýnn stjórnmálamaður. Hann var
í gamla Kommúnistaflokknum, uns
hann var lagður niður 1938. Í Sósíal-
istaflokknum og Alþýðubandalaginu
hallaði hann aldrei orði á Kremlverja
og var tíður gestur í Moskvu, þar sem
hann reyndi eftir megni að auka við-
skipti við Ísland.
Þegar Kremlverjar sprengdu
kjarnorkusprengjur í tilraunaskyni á
Norður-Íshafi 1961, var Lúðvík einn
fimm þingmanna, sem ekki vildu for-
dæma tilraunirnar. Hann sagði við
Morgunblaðið 31. október: „Ég óska
ekki eftir að ræða þetta mál.“
Í skjölum frá Moskvu kemur fram,
að Lúðvík hélt á laun áfram tengslum
við ráðamenn eystra, eftir að Alþýðu-
bandalagið samþykkti 1968 að slíta
slíkum tengslum. Þegar fréttir bárust
1978 af ofsóknum gegn and-
ófsmönnum í Ráðstjórnarríkjunum,
var hann eini íslenski stjórnmálafor-
inginn, sem ekki vildi fordæma þær.
Hann sagði við Vísi 15. júlí: „Ég óska
ekki eftir því að segja eitt einasta orð
um þetta.“
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Glámskyggni Banda-
ríkjamanna á Lúðvík
Vandaðir mínifræsarar og
brennipennar í úrvali
Fræsari
200 stk
Verð 15.425
Laugavegi 29 | sími 552 4320 | www.brynja.is | verslun@brynja.is | verzluninbrynja
Opið
virka
daga
frá 9
-18
lau f
rá 10
-16 Brennipenni
Verð 8.890
Fræsari lítill
Verð 9.980
Tilvalin jólagjöf
fyrir handverks-
manninn