Morgunblaðið - 28.05.2016, Blaðsíða 31

UMRÆÐAN 31
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. MAÍ 2016
YOUR TIME IS NOW.
MAKE A STATEMENT WITH EVERY SECOND.
Pontos Day/Date
Sígild en engu að síður nútímaleg
hönnun sem sýnir það allra nauðsynlegasta.
Áreiðanlegt sjálfvindu úrverk sem sýnir
vikudaga og dagsetningu. Einfalt
og stílhreint úr sem sendir skýr skilaboð.
jonogoskar.is Sími 5524910 Laugavegi 6 1 Kringlan Smáralind
Ármúli 8 | 108 Reykjavík | Sími 821 4400 | www.hbfasteignir.is
VESTURGATA 55, (SIGVALDAHÚS) 101 REYKJAVÍK
- 2ja herb. 49,4 fm
- 3. hæð ( er í raun 2.hæð )
- Suður svalir
- Nýtt gólfefni í stofu og herb.
- Rólegur staður
- Dýrahald leyft
VERÐ 26,9 MILLJ.
Hrafnhildur Bridde
Löggiltur fasteignasali
hrafnhildur@hbfasteignir.is
Eitt af því sem
fyllir mig stolti yfir
að vera Íslendingur
er sá dugnaður og
náungakærleikur sem
einkennir íslenskt
samfélag. Til þess að
lifa af í harðbýlu
landi þarf ekki aðeins
getu og vilja til að
bjarga sér, heldur
líka nægilega um-
hyggju og samhug til að aðstoða
þá sem þurfa hjálp til lengri eða
skemmri tíma.
Tækniframfarir, frá rafmagns-
ljósi til snjallsíma, og vaxandi vel-
megun sem endurspeglast í meiri
efnislegum gæðum en
áður tíðkuðust, valda
því að þjóðin hefur
það að mörgu leyti
betra nú en á árum
áður. Ég velti því þó
fyrir mér hvort ann-
ars konar gæði hafi
tapast við þessar
framfarir.
Foreldrar mínir
brýndu fyrir mér
dugnað og náunga-
kærleika þegar ég var
barn. Pabbi missti for-
eldra sína ungur og ólst upp við
erfiðar aðstæður þar sem hann
þurfti umfram allt að treysta á
eigin getu. Mér var kennt að það
skipti máli að vera dugleg, standa
á eigin fótum og vera ekki upp á
aðra komin. Þannig myndi ég öðl-
ast sjálfstæði og skapa verðmæti
sem nýttust bæði mér og sam-
félaginu. Mamma mín var meðal
fyrstu þroskaþjálfa á Íslandi og
barðist ötullega fyrir sjálfstæðri
búsetu þroskaskertra og mögu-
leikum þeirra til að stunda vinnu.
Ég lærði snemma að láta mig vel-
ferð annarra varða. Við fáum ekki
öll sömu vöggugjafir, en allir eiga
að fá tækifæri til að njóta sín á
eigin verðleikum.
Ég velti því stundum fyrir mér
hvaða áhrif efnahagslegar og
tæknilegar framfarir hafa haft á
verðmætamat okkar. Í seinni tíð
virðist mælikvarðinn á velgengni
snúast fyrst og fremst um enda-
lausan eltingaleik við hagvöxt og
hagnað. Hvers vegna eru þeim
greidd miklu hærri laun sem sjá
um að passa peninga heldur en
þeim sem sjá um menntun
barnanna okkar eða þjóna eldri
borgurum? Er ekki ástæða til að
staldra við og velta fyrir sér for-
gangsröðun okkar?
Síðustu ár ævi sinnar starfaði
pabbi minn sem húsvörður á
Sunnuhlíð, heimili eldri borgara í
Kópavogi. Stuttu áður en hann
lést bað hann mig að muna eftir
þeim sem hafa skilað sínu ævi-
starfi. Það hef ég einsett mér að
gera, því ekki einungis hefur sú
kynslóð skilað með dugnaði verð-
mætum til samfélagsins, hún hef-
ur einnig kennt okkur það sem
skiptir mestu máli í lífinu, að sýna
náungakærleik og vera þakklát.
Mér finnst miklu máli skipta að
standa vörð um þær góðu dyggðir
sem einkennt hafa íslenskt sam-
félag. Á sama tíma og við tökum á
móti framförum og breytingum
með opnum hug eigum við að hafa
hugfast að engin efnisleg gæði
koma í stað samskipta, stuðnings
og manngæsku. Þannig sköpum
við heilbrigt samfélag sem skapar
góð uppvaxtarskilyrði fyrir börnin
okkar og virðing er borin fyrir
einstaklingum af öllum kynslóðum.
Í þá gömlu góðu daga
Eftir Höllu
Tómasdóttur
Halla Tómasdóttir
»Er ekki ástæða til að
staldra við og velta
fyrir sér forgangsröðun
okkar?
Höfundur er forsetaframbjóðandi.
Umræða er í gangi
um þau forsjár- og um-
gengnismál þar sem
börn hafna samvist við
annað foreldri sitt. Í
slíkum málum geta deil-
ur orðið mjög harðvít-
ugar. Nú er unnið að því
að koma á lögum til að
geta dæmt og refsað
sem sakamönnum þeim
foreldrum sem þessi
börn óska sér að vera
hjá. Það er umhugsunarvert.
Harðar deilur foreldra í fjölskyld-
um þar sem börn neita að fara í um-
gengni fá mun meiri athygli en aðrar
deilur eða sættir foreldra. Umræðan
um hörðu deilurnar verður stundum
hástemmd og áróðurskennd, og
hvorki rökleg né lausnamiðuð. Auð-
velt er að espa upp illindin í þessum
fjölskyldum með óvarkárum eða fljót-
færnislegum afskiptum, eins og þegar
menn gefa sér fyrir fram þá skýringu
að annað foreldrið eigi sökina. Miklu
erfiðara er að sefa deilurnar og hjálpa
þessum fjölskyldum að leysa þær. Að
baki hverju máli er áralöng saga. Þar
hafa þróast margþætt tilfinn-
ingatengsl, flókin samskipti og ólík
ábyrgð. Stundum getur skapast í fjöl-
skyldum óvenjuleg pattstaða, þar sem
meðlimir eiga hver sinn þátt en þó
mismunandi.
Mismunandi ástæður eru fyrir því
þegar börn neita að hitta eða umgang-
ast annað foreldri sitt. Því er það villa
að skýra þessa hegðun barnanna ein-
faldlega með því að foreldrið sem þau
vilja vera hjá beri sök. Margt hefur
þarna áhrif, m.a. persónueiginleikar
og framkoma foreldra, umönn-
unarhæfni þeirra, geðtengslamyndun
barna og ekki síst íþyngjandi áhrif af
langvarandi togstreitu milli foreldra.
Þessi börn búa við flókið samspil
kvíða og reiði, og stundum hatur og
hefnigirni. Þau eru undir miklu álagi,
hafa orðið vitni að heiftarlegum rifr-
ildum og stundum verið þátttakendur
í átökum sinna nánustu. Lítið er vitað
um hagi þessara barna hérlendis.
Í umræðum hefur óljós ímynd verið
sköpuð af foreldrum, aðallega mæðr-
um, sem meint er að reyni allt til að
slíta tengsl barna sinna við hina for-
eldrana aðallega feður. Óundirbyggð
hugtök eins og mæðraveldi, for-
eldrafirring, tálmun eða útskúfun eru
sett fram. Talað er um geðbilun,
vonsku, brotavilja eða kvenrembu.
Þeir foreldrar sem börn hafna sam-
vistum við eru skilgreindir sem þol-
endur afbrota hinna foreldranna. Á
bak við þessa óljósu ímynd eru engar
rannsóknir hérlendis, en þetta styðst
við úrelta kenningu um foreldrafirr-
ingu. Sú kenning féll sérstaklega
vegna fordóma um geðbilun og sök
sem í henni fólust.
Eftir að hafa verið lengi í miðju
harðra deilna foreldra
sinna sjá sum börn sér
þann kost vænstan að
neita að fara í um-
gengni. Þegar svo langt
er komið er orðin veru-
leg hætta á því að börn-
in hljóti sálarmein, ef
það hefur þá ekki þegar
gerst. Því getur verið
um sjálfsbjargarvið-
leitni að ræða þegar
börn bregðast svona við.
Stundum kemur slík
harðneitun barna báð-
um foreldrum á óvart.
Börn eru ekki viljalaus hlutur sem
foreldrar geta óendanlega lengi skipt
með sér út frá misskildum eignarrétti
eða óviðeigandi hugmyndum um jafn-
rétti, heldur eru þau hugsandi verur
með sitt eigið líf. Það vill stundum
gleymast í deilunum. Þó svo að jafn-
rétti gildi um foreldra almennt á það
ekki við undantekningalaust og bestu
hagsmunir barna ganga fyrir.
Engin tvö þessara hörðu mála eru
eins. Hvert og eitt þeirra krefst sér-
stakrar athugunar og varfærni í nálg-
un. Hafa ber í huga rétt barna til að
tjá sig og virða rétt þeirra til að taka
afstöðu ef því er að skipta. Til þess að
börn geti tjáð hug sinn þarf að vinna
traust þeirra, hlusta vel og leggja sig
fram við að skilja þau. Einnig þarf að
taka tillit til aldurs þeirra og þroska.
Stundum fá börn nóg af hörðum deil-
um foreldranna eða finna fyrir von-
leysi um að sátt og friður geti náðst.
Hvað skal gera þegar barn neitar
að fara til annars foreldris síns? Taka
þau með lögregluvaldi, segja sumir.
Refsa því foreldri sem „tálmar“ segja
aðrir. Hvort tveggja hefur verið reynt
og með skelfilegum afleiðingum, t.d.
sjálfsvígum. Svonefnd tálmun er
miklu vandasamara fyrirbrigði í fjöl-
skyldum en sumir vilja vera láta.
Grunnhyggin og óvarleg inngrip gera
sannarlega illt verra.
Að mörgu er að hyggja og gæta að
ætli menn sér að leysa þessi vand-
meðförnu mál. Á þeim er engin ein-
föld lausn. Þetta eru snúnustu, hörð-
ustu og fyrirferðarmestu forsjár- og
umgengnisdeilurnar en þó lítill hluti
af heild þeirra. Illa gengur að sætta
þessi mál. Þeim lýkur yfirleitt ekki þó
að úrskurðað sé eða dæmt. Stundum
virðist sem deilurnar haldi sífellt
áfram sama hvað er gert.
Hörðu málin eru ekki dæmigerð
fyrir forsjár- og umgengnismál yfir-
leitt. Langflest spursmál um börn, s.s.
um búsetu, uppeldi, samvistir og
fleira, leysa foreldrar sjálfir sín á milli.
Sum deiluefni leysa þeir með aðstoð
sáttamanna á einkastofum eða í sér-
fræðiráðgjöf sýslumanna. Restin leys-
ist yfirleitt með úrskurðum hjá sýslu-
fulltrúum eða hjá dómstólum með
dómi eða dómsátt. Fyrir héraðsdóm-
stólum voru sætt 66% forsjármála á
árunum 2006-2010 og fyrir Héraðs-
dómi Reykjaness voru sætt 87% for-
sjármála á árunum 2002-2005. Þannig
leysast deilur um börn yfirleitt. Við
getum rétt ímyndað okkur hvernig
ástandið í þjóðfélaginu væri annars.
Börn sem hafna
samvist við foreldri
Eftir Gunnar
Hrafn Birgisson » Auðvelt er að espa
upp illindin í þessum
fjölskyldum með óvar-
kárum eða fljótfærnis-
legum afskiptum
Gunnar Hrafn
Birgisson
Höfundur er sálfræðingur.