Fréttablaðið - 21.01.2017, Síða 72

Árið 2000 vann George W. Bush, f r a m b j ó ð a n d i R e p ú b l i k a n a , sigur á varaforset­anum og Demó­kratanum Al Gore
í bandarísku forsetakosningunum.
Kosningarnar voru hnífjafnar
og  úrslit réðust  ekki fyrr en eftir
langa endurtalningu og kærumál
fyrir dómstólum. Demókratar
voru ævareiðir. Handvömm í fram­
kvæmd kosninga, óskiljanlegir kjör­
seðlar, gallaðar talningarvélar og
hlutdrægni ríkisstjórans á Flórída,
bróður mótframbjóðandans, var allt
talið hafa haft áhrif á úrslitin. Reið­
astir voru stuðningsmenn Gores þó
í garð eins manns: Ralphs Nader.
Glæpur Naders var að voga sér að
bjóða sig fram í kosningunum fyrir
hönd Græningjaflokksins og það
sem meira var – að hreppa nærri
2,9 milljónir atkvæða eða um 2,75%.
Nader var fordæmdur fyrir að færa
Bush yngri sigurinn á silfurfati.
Munurinn á Bush og Gore í Flórída
var rétt rúmlega 500 atkvæði svo
vissulega má færa rök fyrir því að
án Naders, sem fremur sótti atkvæði
sín til vinstri en hægri, hefðu kosn­
ingarnar farið á annan veg.
Sjálfur hefur Nader alltaf borið af
sér sakir og bent á að Demókratar
hafi fyrst og fremst getað sjálfum
sér um kennt. Gore hafi mistekist
að vinna heimaríki sitt Tennessee
og þótt vissulega hafi nokkur hluti
flokksbundinna Demókrata kosið
Nader hafi þeir verið miklu fleiri
sem hlupu í fang erkióvinanna í
Repúblikanaflokknum. Skoðana­
kannanir leiddu einnig í ljós að
meirihluti kjósenda Naders sagðist
hafa setið heima fremur en að ljá
frambjóðendum stóru flokkanna
atkvæði sitt, einkum ungt fólk.
Illindin í tengslum við úrslitin
2000 beina gjarnan athyglinni
frá því hvílíkt afrek það var í raun
að hljóta hartnær þrjár milljónir
atkvæða hjá fulltrúa smáflokks sem
hafði aðeins úr brotabroti kosninga­
sjóða stóru framboðanna að spila.
Skýringarinnar var öðru fremur
að leita í miklum vinsældum fram­
bjóðandans og persónutöfrum.
Mælskusnilldin gerði það að verk­
um að kjósendur voru til í að líta
fram hjá ýmsum sérviskulegum
þáttum í fari hans, þar á meðal frek­
ar luralegum klæðaburðinum – en
Nader gekk til að mynda alltaf í eins
skóm eftir að hafa keypt tólf pör á
útsölumarkaði fjörutíu árum fyrr.
Annað í háttum hans var í sama stíl.
Hann lifði spart, bjó í lítilli íbúð og
fór flestra sinna ferða með almenn­
ingssamgöngum sem óneitanlega
stakk í stúf í bandarískum stjórn­
málum þar sem auðkýfingar takast
á.
Tortryggni í garð kerfisins
Ferill Naders er langur og glæstur.
Dauðinn
á hjólum
Foreldrar hans voru innflytjendur
frá Líbanon  og sendu  soninn til
mennta við bestu háskóla. Hann
nam við Princeton og Harvard og
útskrifaðist að lokum þrátt fyrir
að hafa raunar drepleiðst
námið. Eftir heimshorna­
flakk og blaðamennsku í
fáein ár fékk Nader brenn­
andi áhuga á neytenda­
málum. Ungt menntafólk
í Bandaríkjunum var í
vaxandi mæli farið að setja
spurningamerki við stór­
fyrirtæki landsins. Að þess
mati stjórnuðust fyrirtækin
ekki af samfélagslegri ábyrgð
heldur hreinni gróðafíkn.
Nader sökkti sér í rann­
sóknir á bílaiðnaðinum,
sem var einhver allra mikil­
vægasta framleiðslugrein
Bandaríkjanna á árunum
eftir seinni heimsstyrjöld­
ina. Gríðarlegur vöxtur í
bílaeign var að hluta afleið­
ing aukins kaupmáttar en
áherslan á einkabílinn átti
sér einnig flóknari ástæður.
Heimsstyrjöldinni var
ekki fyrr lokið en Bandaríkjastjórn
var farin að búa sig undir mögu­
lega stórstyrjöld við Sovétríkin.
Yfirmenn bandaríska herliðsins í
Evrópu dáðust mjög að hraðbrauta­
kerfi því sem nasistar höfðu komið
upp í Þýskalandi. Hraðbrautirnar
höfðu haldist akfærar allt stríðið
á meðan auðvelt reyndist að setja
járnbrautarsamgöngur úr skorðum
með loftárásum. Uppbygging þjóð­
vegakerfis á kostnað járnbrauta og
almenn bílaeign varð þannig hluti
af þjóðaröryggisstefnu ekki síður en
spurning um lífsstíl.
Hinu nýja tæknikerfi fylgdu þó
fórnir. Eftir því sem bílunum fjölg­
aði á götunum og hraðinn jókst
urðu alvarleg bílslys algengari.
Þúsundir Bandaríkjamanna fórust
í umferðinni á ári hverju og sömu
sögu var að segja í öðrum
löndum. Þetta mikla
mannfall vakti þó furðu
lítil viðbrögð í fyrstu.
Flestir virtust líta svo á
að há dánartíðni væri
óumflýjanlegur fylgifisk­
ur þeirra þæginda sem
bíllinn hefði í för með
sér. Meðal bifreiðafram­
leiðenda var það viðhorf
ríkjandi að slysatíðnina
mætti einkum skýra
með lélegum vegum og
slökum ökumönnum.
Lausnin væri því að herja
á hið opinbera að bæta
vegalagningu og efla öku­
kennslu.
Á meðan enginn aðili
taldi það sérstaklega í
verkahring sínum að
sinna umferðaröryggis­
málum og fækka slysum
var ekki von á miklum
framförum. Að lokum fór þó svo að
bandaríski herinn tók málið upp
á sína arma. Tölfræðingar hersins
höfðu veitt því athygli í Kóreustríð­
inu hversu dýrkeypt bílslysin væru
hernum. Áætlað var að fleiri her­
menn létust í umferðaróhöppum
en á vígvellinum.
Þegar yfirmönnum Bandaríkja­
hers var gert ljóst hversu mikið fé
tapaðist vegna bílslysa var auðvelt
að sannfæra þá um nauðsyn þess
að fjármagna rannsóknir. Á næstu
árum var því ráðist í ýmsar rann­
sóknir og þróunarstarf með styrkj­
um frá hernum, meðal annars á því
hvort gera mætti bíla öruggari með
einföldum tæknilegum lausnum.
Þótt kaldhæðnislegt kunni að virð­
ast urðu rannsóknir á vegum hersins
því grunnurinn að frægð friðarsinn­
ans og andófsmannsins Naders.
Njósnir og undirferli
Lögfræðingurinn ungi pældi í
gegnum ókjörin öll af rannsóknum
á umferðaröryggi og málsskjölum
úr tugum eða hundruðum mála­
ferla gegn bifreiðaframleiðendum
vegna slysa. Hann komst fljótlega
að þeirri niðurstöðu að stóru banda­
rísku bílaverksmiðjurnar hefðu vís­
vitandi sniðgengið öryggismál til að
spara fé og bæru þar með ábyrgð á
gríðarlegum fjölda dauðsfalla.
Nader skrifaði bókarhandrit upp
úr athugun sinni og hóf svo gönguna
á milli útgefenda. Undirtektir voru í
fyrstu dræmar. Efnið var talið tækni­
legt og einn útgefandinn kvaddi
höfundinn með þeim orðum að
verkið myndi varla höfða til ann­
arra en tryggingasölumanna. Að
lokum beit þó eitt forlagið á agnið
og bókin Unsafe at Any Speed kom
út árið 1965.
Ritið varð óvænt metsölubók og
skaut höfundinum upp á stjörnu­
himininn. Reiðibylgja reis meðal
almennings, sem var stórkostlega
misboðið framferði bílaframleið­
enda. Versta útreið fékk þó bíllinn
Chevrolet Corvair. Hann var raunar
aðeins ein margra bifreiðategunda
sem gagnrýndar voru í bókinni,
en varð þó alræmdastur – ef til vill
vegna þess að um hann var fjallað í
fyrsta kafla.
Dæmin sem Nader tók um
hörmuleg slys í Corvair­bílum voru
að sönnu sláandi, þótt þau væru
fæst glæný og framleiðandinn hefði
raunar bætt úr ýmsum verstu göll­
unum. Það breytti þó engu um það
að orðspor vörumerkisins var í rúst
og árið eftir hætti verksmiðjan fram­
leiðslu á tegundinni.
Til að bíta höfuðið af skömminni
greip Chevrolet til þess ráðs að ráða
einkaspæjara til að fylgjast með
Ralph Nader í þeirri von að grafa
upp einhvern óhroða sem dregið
gæti úr trúverðugleika hans. Gekk
fyrirtækið svo langt að fá vændis­
konur til að reyna að draga hann
á tálar til að ná vafasömum ljós­
myndum og kúga höfundinn þannig
til hlýðni. Þau svikráð snerust ræki­
lega í höndum auðhringsins þegar
stjórnendur hans voru neyddir til að
viðurkenna ráðabruggið eiðsvarnir
frammi fyrir þingnefnd. Í kjölfarið
höfðaði Nader einkamál, fékk háar
skaðabótagreiðslur frá verksmiðj­
unum og notaði þær til að stofna
samtök og rannsóknarsetur á sviði
neytendaverndar.
Upplýsingarnar í bókinni neyddu
stjórnmálamenn til að grípa til
aðgerða. Útkoman varð stórhert
löggjöf og reglugerðir sem skylduðu
framleiðendur til að breyta hönnun
og bæta við bíla sína ýmiss konar
búnaði sem áður var valkvæður.
Dæmi um það voru öryggisbelti,
en árið 1968 urðu þau skyldubún­
aður í bandarískum bílum. Þá voru
liðin tíu ár frá því að sænski bif­
reiðaframleiðandinn Volvo hafði
byrjað að setja belti í alla sína bíla.
Raunar lá sökin ekki alfarið hjá
bifreiðaverksmiðjunum heldur líka
hjá almenningi sem var afar tregur
til að nota bílbelti. Þannig höfðu
Ford­verksmiðjurnar freistað þess
á sjötta áratugnum að leggja áherslu
á öryggismál í auglýsingum á sama
tíma og Chevrolet hélt sínu striki
og sýndi þrýstnar fyrirsætur liggja
á bílhúddum í sínum auglýsingum.
Afleiðingin varð sú að neytendur
drógu þá ályktun að bílarnir frá Ford
hlytu að vera háskalegri úr því að
alltaf var verið að auglýsa öryggis­
búnað, en Chevrolet seldi sem aldr­
ei fyrr.
Átta ár eru liðin frá því að Ralph
Nader reyndi síðast að verða forseti,
en fyrir fáeinum misserum komst
hann aftur í fréttirnar eftir að hafa
opnað fyrsta safnið í Bandaríkj­
unum sem helgað er dómsmálum
á sviði neytendaverndar. Og meðal
helstu sýningargripa er vitaskuld
heillegt eintak af Chevrolet Corvair.
Gekk fyrir-
tækið svo
lanGt að
fá vændis-
konur til
að reyna
að draGa
hann á
tálar.
2 1 . j a n ú a r 2 0 1 7 L a U G a r D a G U r28 h e L G i n ∙ F r É T T a B L a ð i ð
saga
til næsta
bæjar
stefán Pálsson skrifar
um merkan báráttu-
ham.
2
1
-0
1
-2
0
1
7
0
4
:4
1
F
B
0
9
6
s
_
P
0
7
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
9
6
s
_
P
0
7
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
9
6
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
9
6
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
C
0
3
-5
B
6
C
1
C
0
3
-5
A
3
0
1
C
0
3
-5
8
F
4
1
C
0
3
-5
7
B
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
B

F
B
0
9
6
s
_
2
0
_
1
_
2
0
1
7
C
M
Y
K