Lystræninginn - 01.06.1982, Blaðsíða 26

Lystræninginn - 01.06.1982, Blaðsíða 26
hugsaði hann. Tuttugu og fimm ár, sagði hann“. En þegar bókin kom út 1967 var liðinn liðlegur aldarfjórðungur síðan fyrstu amerísku hermennirnirstiguhéráland 7. júlí 1941. Þarmeðhófst afdrifarík „sambúð“ íslensku þjóðarinnar og amerísks setuliðs og fljótlega fór að gæta amerísks fjármagns á Islandi, en einnig getur nafn bókarinnar táknað ástir hjóna sem búa við aðstæður gróða- hyggju, rótleysis þjóðfélagsins sem gegnsýrir heimilislífið". Næstu bækur Guðbergs Anna (1969) Það sefur í djúpinu (1973) Hermann ogDídí (1974) og Það rís í djúpinu (1976) má lýsa með orðum Guðbergs „Sé söguþræðinum gefið á hann rugl- ast kerfið og snýst í margbrotin skáldskap, sem stendur fastur í hænuhaus lesandans.“ Þau eiga það sameiginlegt með flestum lausamálsverkum Guðbergs að sögusviðið er sjávarþorp niður við sjó í námunda við bandríska herstöð. Verkin gerast á tímanum upp úr seinni heimstyrjöld. Þó má nefna að í mörgum þeirra eru sömu persónur eða persónunöfn. Eitt megineinkenni margra skáldverka Guðbergs er stór sveifla milli mjög raunsæislegra (eða sennilegra) frasagna og fáránleika (einhvers óraunverulegs). Þetta kemur fram í efni sagnanna. Þær fjalla iðulega um hvers- dagslega atburði á sennilegan hátt, t.d. venjulega máltíð, þá þarf lesandinn að vera undir það búinn að persónurnar breytist eða skipti um þjóðerni fyrirvaralaust. Þessa sömu sveiflu er að finna í stíl sagnanna. Þar sýna einfeldingar og hugflæði tilburði í átt til aukins raunsæis en flóknar uppeldisfræðilegar ræður hið gagn- stæða. Raunsæisfrásögn er þómeira ríkjandi í frásögunum þannig að heildarmyndin virðist vera af íslenskum veruleika. Með þess- um frávikum frá heíðbundinni veruleikalýsingu tekst höfundin- um ef til vill að koma því á framfæri við lesandann að hann er að lesa skáldverk eða veruleikasýn ákveðins höfundar sem telur sér fy llilega leyfilegt að stjórna heimi sínum og bjarga til að glæða skiln- ing því, „skáldskapur raunveruleikans eru tegundir ólíks efnis.“ Fleiri einkenni sem eru. greinileg á verkum Guðbergs beinast einnig að sama marki, að gera lesandanum grein fýrir því að hann er að lesa skáldverk. Persónum bókanna er ljóst að þær eru uppspuni og það er jafnvel gefið í skyn að þær skrifi sögurnar sjálfar. Dæmi um það er t.d. Katrín eða (Anna) Katrín í Ónnu. Sú persóna sem oftast er skrifuð fyrir bókunum eða hugsunum persónanna og atburðum er þó Svanur. Hann er menntamaður eða bókamaður sem býr í sjávarþorpinu, en tekur hvorki þátt í brauðstriti persónanna né deilir með þeim skynjunum á umhverfi sínu og lífi. Þessi listamaður í verkunum situr einn heima við það eitt að spé og sproksetja fólk og líf þess, njósnar um persónurnar eða ræður því hvað þær segja, verður eins konar fulltrúi skáldsins í verkunum og minnir lesandann á þátt höfundarins og sjónhverf- ingar hans í sögunum. Einkum þó í Það sefur í djúpinu og Hermanni og Dídí er oft eríitt að greina á milli ytri atburða og hugsaðra. Heilu kaflarnirgeta verið upprifjun og hugsun persóna. Þá geta persónurnar brugðist við atburðum sem gerast í hugskoti annarra persóna eins og þeir hafi gerst í raunveruleikanum. Þetta fyrirbæri má skoða sem enn eina hliðina á raunsæi Guðbergs. Hann er ef til vill að reyna að gera öllum veruleika jafnt hugsuðum sem ytri jafn hátt undir höfði. I þessu kemur einnig fram að í skáldsagnarheimi hans er allt leyfilegt. Persónuruglingur, sam- runni og klofningur persóna koma fyrir í þessum verkum einkum þt3 Onnu. Þetta fyrirbrigði samrýmist vitanlega því sem minnst var á hér að framan. Höfundurinn er að tjá sína mynd afveruleik- anum og persónumar eru einungis tæki hans. Þetta finnst mér einnig sýna að persónunum sé ætlað að vera tæki höfundar til að sýna almennar hugmyndir hans um mannlífið, en ekki endilega fastar manngerðir. Grunnhugmyndin virðist oft vera sú að vekja með lesandanum hugsunina um að hann sé að lesa skáldverk. Honum er ekki ætlað að hverfa inn í litla tilbúna veröld þar sem allt stenst innbyrðis. Höfundurinn virðist vilja rífa lesandann upp úr innlifun og gera hann að þátttakanda í leit að skilningi á veruleikanum og stöðu og hlutverki mannsins í honum. Guðberg- ur segir sjálfur í eftirmála þýðingar sinnar á Lasarusi frá T ormes um þá sögu: „Sagan erekki heilsteypt og höfundurinn teymirekki lesandann í lokað búr fastrar niðurstöðu, en við hana verður hann síðan að dúsa ævilangt eftir að endanlegum skilningi er náð. Efnið er opið og ætlað hugsuninni11. Þessi alstaða Guðbergs til skáld- skaparins finnst mér styrkja þá skoðun að hann ætli sér ekki annað frekar og meira en að vera vekjari. Þær skáldsögur Guðbergs sem hér eru teknar fyrir gerast allar á líkum stöðum oggreina í flestum tilvikum frá sömu persónum eða nöfnum og umhverfi. I Önnu gerist öll frásögnin á hluta sólarhrings, frá sunnudagshádegi til mánudagsmorguns. Sviðið er húsið Valhöll og plássið Tangi. Aðalpersónurnar eru verkamannafjölskyldur þriggja kynslóða. Persónurnar eru sá hluti af ættinni eða ættunum sem koma fýrir í verkunum. I þessu verki koma fiest séreinkenni Guðbergs sem að framan eru nefnd skýrt í ljós. Það sefur í djúpinu og Hermann og Dídí eru fyrri og seinni hluti sama verks. Þau gerast í kringum jarðarför elsta íbúa bæjarins. Frásagnatæknin er einfaldari en í Önnu og ótrúlegir atburðir fá minna rými. Töluverður hluti af Það sefur í djúpinu gerist í hugskoti Önnu. Þannig er fortíð þorpsins rifjuð upp í verkinu. í þessum verkum er einnig farnar sýnisferðir með aðkomufólk. Það verður til þess að glögg mynd fæst af starfi íbúanna. Það rís úr djúpinu tekur beint við af Hermanni og Dídí. Fyrrihluti hennar er einhvers konar eldhús- róman. Titilsíða hans er, í lokum Hermanns og Dídíar. Síðari hlutinn er frá Tanga, í honum er sögunni framhaldið. Aðalhluti þeirrar frásagnar virðist lagður Hermanni í hug. Hann segir meðal annars frá tilhugunarlífi Onnu og Más og flutningum frá Asgarði til Valhallar. Oll sú frásögn er með miklum kynjum. I það rís úr djúpinu er vísað aftur til Önnu í samtali og raunar virðist jafnvel vísað fram til eldhúsrómansins sem er í Það rís úr djúpinu í Önnu. I Músinni sem læðist er flest sameiginlegt með hinum bókunum nema þar er allt í kyrrstöðu. Hið almenn- asta í boðun þessara verka er að skoða veruleikann í kring um sig eins og hann er oft ljótur og jafnframt vonlaus þó hvetur höfundur til almennar vitundarstarfsemi og sjálfsgagnrýni. í eftirmála við Lasarus frá Tormes (1972) segir Guðbergur meðal annars. „Fái persónan að ráða, þá slær hún skáldverkið úr hendi höfundar" (bls. 117) en Guðbergur vill laga persónur sínar eftir því sem hann vill segja eins og hann hefur túlkað í viðtali.11 Því það er einmitt hlutverk listamannsins og vísindamanna að móta almenning“. Meðan Guðbergur var með þennan sagnabálk sendi hann frá sér smásagnasafnið Hvað ereldi Guðs (1970). Tímalega séð má líta á Hvað er eldi Guðs sem tengilið á milli trílógíanna, Tómas, Ástir samlyndra hjóna og Önnu (1966-1969) og hins vegar Það sefur í djúpinu, Hermann og Dídí og Það rís úr djúpinu (1973-1976). í Hvað er eldi Guðs? heldur Guðbergur áfram að draga upp óhrjálegar og kaldranalegar myndir af veruleikanum og bera ýmislegt á borð sem er þess eðlis að menn hafa tilhnegingu til að loka fyrir því augunum. Þá krefur hann lesandann um afstöðu. Persónur sagnanna eru flestar hverjar gott dæmi um „hinn líkamlega þreytta, fylgisspaka, ósjálfstæða og andlega lata alþýðumann“. Þó lítur Guðbergur ekki niður á alþýðuna, hann hefur sagt í blaðaviðtölum að hann telji alþýðuna óspilltasta og hreinskilnasta fólk í landinu og alþýðumenninguna einu hámenn- ingu landsins, svo fer Guðbergur í raun ákaflega vel með bók- menntapersónur sínar afalþýðustétt. Það er borgara og auðvalds- stéttin sem hvarvetna fær þyngstar ákúrur og hugsunargangur alþýðunnar er innrædng valda- og peningaafla þjóðfélagsins. Af- drifaríkastur þáttur í boðskaparflutningi Guðbergs er hvernig hann notar háð eins og það t.d. kemur fram í Hvað er eldi Guðs og það sem Guðbergi er mest í mun að hæða er neysluþjóðfélagið með allri sinni efnishyggju og hlutgervingu. Guðbergur er mjög afhjúpandi rithöfundur. Hann vill leysa upp allar goðsagnir er halda alþýðunni í blekkingu og vefgræðginnar, en sú afhjúpun á alls ekki að vera til framdráttar neinni stjórnmálastefnu. Um þetta leyti vann Guðbergur mjög að þýðingu spænskra bók- mennta, fyrst Juan Ramon Jimenes: Plateró og ég (1965) Lasarus frá Tormes (1972) Króksi og skerðir eftir Cervantes (1973) og Suðrið eftir Jorge Luis Borges (1975) Don Kíjóti eftir Cervantes (frá 1970) kom út í þrem bindum 1979-1982 og þrjú verk eftir Gabriel García Marquis: Hundrað ára einsemd 26

x

Lystræninginn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lystræninginn
https://timarit.is/publication/1228

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.