Fréttablaðið - 30.09.2017, Blaðsíða 108

Á árinu 2015 bárust fregnir af tölvuveiru e ð a n j ó s n a h u g -búnaði sem gerði sendandanum unnt að njósna um sam-
skipti fólks í gegnum fjarskiptafor-
rit á borð við Skype. Upplýsingar
frá bandaríska uppljóstraranum
Snowden urðu til þess að böndin
bárust að frönsku leyniþjónustunni.
Hugbúnaður þessi hlaut því nafnið
Babar, en algengt er að tölvuveirum
séu gefin saklaus og vinaleg heiti.
Babars-nafnið var augljós vísun
í einhverja frægustu söguhetju
franskra barnabókmennta, fílinn
Babar. Sögurnar um hann hafa verið
í miklum metum meðal barna um
allan heim allt frá því að sú fyrsta
kom út árið 1931. Sagan hermir að
Charles de Gaulle hafi einhverju
sinni kallað Babar „frægasta Frakka
veraldar“ og sumir unnendur per-
sónunnar ganga svo langt að segja
Babar frægustu barnasöguhetju
heims að Mikka mús einum frá-
töldum. Hvað sem þeim vinsælda-
mælingum líður er ljóst að á hverju
ári renna háar fjárhæðir í vasa eig-
enda höfundarréttarins, vegna sölu
á bókum, tekjum af sjónvarpsþáttum
og hvers kyns minjagripaútgáfu.
Sem fyrr segir hófst ævintýrið árið
1931. Höfundurinn, Jean de Brun-
hoff, var rúmlega þrítugur rithöf-
undur og myndlistarmaður frá París.
Eiginkona hans, Cécile, sem einnig
var listamaður, sagði sonum þeirra
sögu fyrir svefninn um ungan fíl sem
ferðaðist til stórborgarinnar og tók
þar upp ýmsa hætti mannfólksins.
Drengirnir heilluðust af sögunni og
eftir hvatningu kunningja komust
hjónin að þeirri niðurstöðu að hún
gæti átt erindi við umheiminn. Jean
hóf að skrifa og teikna söguna um
Babar. Til stóð að Cécile yrði skráð
sem meðhöfundur, en frá því var
horfið þegar kom að útgáfu.
Munaðarleysingi í hásæti
Sagan um Babar er í stuttu máli á þá
leið að veiðimaður skýtur móður
fílsungans, sem flýr í kjölfarið til
ónefndrar stórborgar – sem hefur
ýmis einkenni Parísarborgar. Þar
verður á vegi Babars vinaleg og
auðug eldri kona, sem tekur hann
undir verndarvæng sinn, kemur
honum til mennta og lætur sauma
á hann falleg föt. Upp frá því gengur
Babar í fallegum grænum jakka-
fötum, með þverslaufu og svartan
harðkúluhatt. Hann keyrir um á
fínum sportbíl og er aufúsugestur í
veislum fyrirmenna þar sem hann
segir frá æskuslóðum sínum.
Babar lætur senda eftir ungum
frændsystkinum sínum, sem einnig
eru klædd upp eftir tísku mannfólks-
ins og fá að kynnast lystisemdum
borgarlífsins. Að lokum yfirgefa þau
velgjörðarkonu sína og halda aftur
til fílahjarðarinnar. Skömmu eftir
að þangað er komið deyr fílakóng-
urinn eftir að hafa gætt sér á eitr-
uðum sveppum. Babar er krýndur
konungur í hans stað og skiptir því á
harðkúluhattinum og gylltri kórónu.
Í sögulok kvænist Babar svo litlu
frænku sinni og þau halda í brúð-
kaupsferð í loftbelg.
Sagan um Babar sló í gegn um leið
og hún kom út og næstu árin keppt-
ist Jean de Brunhoff við að semja
nýjar sögur um fílakónginn, sem
margar snerust um átök við grann-
ríki nashyrninga. Þverrandi heilsa
setti þó strik í reikninginn og árið
1937 lést hann úr berklum á sviss-
nesku heilsuhæli. Hann skildi eftir
sig tvær hálfkláraðar sögur í hand-
riti sem ákveðið var að klára og gefa
út. Þrettán ára sonur listamannsins,
Laurent, fékk það hlutverk að lita
sumar myndanna.
Þótt ekkja Jeans lýsti því yfir við
dauða eiginmanns síns að ekki
skyldu koma út fleiri sögur um
Babar ákvað sonurinn Laurent að
taka upp þráðinn að heimsstyrjöld-
inni lokinni. Upp frá því hefur hann
sent frá sér fjölda bóka um Babar, þá
síðustu árið 2014, þá 89 ára að aldri.
Á þessum langa tíma hefur sögusvið
sagnanna farið um víðan völl og
Babar og vinir hans haldið í ferðalög
um fjarlæg lönd og jafnvel alla leið
upp í geiminn.
Á síðustu árum hafa vinsælar
teiknimyndir fyrir sjónvarp svo
haldið nafni Babars enn hærra á
lofti. Hægt er að kaupa ógrynnin öll
af hvers kyns varningi sem merktur
er fílakónginum grænklædda og
í nokkrum löndum má finna sér-
verslanir sem eingöngu selja Babars-
varning. Einkum munu Japanir vera
hrifnir af slíku glingri.
Úlfur í sauðargæru?
En þótt Babar eigi sér marga unn-
endur og franska póstþjónustan hafi
sett hann á frímerki fyrir nokkrum
misserum eru ekki allir jafn hrifnir.
Bent hefur verið á að sú mynd sem
gömlu sögurnar um Babar drógu upp
af lífinu í stórborginni hafi ekki átt
neitt skylt við veruleika millistríðs-
áranna. Þess í stað einkennist hún af
fortíðarþrá eftir tímanum fram að
fyrri heimsstyrjöldinni og glanslíf-
erni gömlu frönsku yfirstéttarinnar.
Enn beinskeyttari gagnrýni kemur
þó fram í bók eftir bandaríska rit-
höfundinn og menntaforkólfinn
Herbert R. Kohl, frá árinu 1996. Hún
ber þann sláandi titil: „Ættum við að
brenna Babar?“
Skemmst er frá því að segja að nið-
urstaða Kohls er sú að bókabrennur
séu ekki rétta leiðin, en hins vegar
finnur hann verkinu allt til foráttu og
telur að sagan um Babar geti reynst
ungum börnum skaðleg þar sem þau
séu berskjölduð gagnvart hvers kyns
fordómum og staðalmyndum sem
birtast í barnabókum.
Kohl og aðrir gagnrýnendur
Babars líta á söguna sem eina sam-
fellda réttlætingu á kenningum um
yfirburði evrópskrar menningar
gagnvart afrískri, auk dýrkunar á
efnislegum gæðum. Þau benda á
að Babar sé að sönnu hryggur yfir
að missa móður sína, en jafni sig þó
furðu fljótt um leið og gamla frúin
tekur að hlaða á hann gjöfum.
Við komuna til fílahjarðarinnar
verður Babar nær samstundis óskor-
aður leiðtogi vegna þess að hann
hefur tileinkað sér siði vestrænna
manna. Hann gengur á tveimur
fótum í fínu jakkafötunum sínum á
meðan þegnarnir, hinir fílarnir, eru
„naktir“ og á fjórum fótum. Hann er
líka sá eini sem á veraldlegar eigur,
sem virðist á einhvern hátt gera hann
öðrum æðri.
Þegar sagan um Babar er lesin með
þessum gleraugum kemur út ansi
ólík mynd en við erum vön. Í stað
þess að vera hugljúf frásögn af mun-
aðarleysingja sem nær langt í lífinu
fyrir sambland af eigin dugnaði og
aðstoð frá góðu fólki endurspeglar
hún evrópskan nýlenduhroka.
Fordómar læðast víða
Samkvæmt þessari túlkun falla ævin-
týri Babars í stóran flokk barna-
sagna frá fyrri hluta tuttugustu aldar
sem gefa bjagaða mynd af Afríku
og íbúum hennar. Frægt dæmi um
það er myndasagan um Tinna í
Kongó, þar sem ungi belgíski blaða-
maðurinn heldur til Afríku, reynist
innfæddum langtum hæfari á öllum
sviðum og verður sjálfkjörinn leið-
togi þeirra. Raunar er lotning fákænu
svertingjanna í sögunni fyrir vest-
rænu valdi slík að þeir krýna jafnvel
hundinn Tobba sem konung og til-
biðja sem hálfguð.
Í endurútgáfum á Tinna í Kongó
reyndi höfundurinn Hergé að
sníða vandræðalegustu agnúana af
sögunni, en þar var þó einkum um
að ræða kafla þar sem Tinni fer í
veiðiferð og slátrar dýrum í tugatali
og makalaust atriði þar sem hann
gerir ítrekaðar tilraunir til að fella
nashyrning með riffli en ákveður
að lokum að sprengja hann í loft
upp með dýnamíti. Tilgangslaus
dýraslátrunin var ekki talin boðleg
í bók fyrir börn og ungmenni, en lítt
dulinn rasisminn fékk að standa að
mestu óbreyttur.
Staðalmyndirnar af heimskum
svertingjum gera það að verkum að
útgefendur Tinna-bókanna víða um
lönd hafa hikað við að láta Tinna í
Kongó fylgja með í ritröðinni. Reglu-
lega berast fregnir af því að endur-
prentunum á bókinni sé mótmælt,
kallað eftir að hún sé bönnuð eða í
það minnsta fjarlægð úr bókasöfn-
um. Hefst þá gamalkunnug umræða
um hættur ritskoðunar og hversu
langt eigi að ganga í að fordæma
gamlar bækur fyrir viðhorf sem
teljast ólíðandi í dag en þóttu sjálf-
sögð á ritunartíma þeirra. Mörgum
eru í fersku minni harðar deilur
sem spruttu vegna endurútgáfu á
Tíu litlum negrastrákum eftir lista-
manninn Mugg fyrir fáeinum árum,
þar sem sömu sjónarmið tókust á.
Enn sem komið er virðast þó fáir
hafa hlýtt kallinu um að setja Babars-
bækurnar á svarta listann. Þær eru
enn sem fyrr í miklum metum og fátt
bendir til að iðnaðurinn í kringum
jakkafataklædda fílakónginn muni
minnka í bráð.
Babar á bálköstinn
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um ástsæla
barnabók.
gengur BaBar í fal-
legum grænum jakka-
fötum, með þverSlaufu
og Svartan harðkúlu-
hatt.
OPIÐ MÁN TIL FÖSTUDAGA 11 - 18 | LAUGARDAGA 11 - 16
BÆJARLIND 16 | 201 KÓPAVOGUR | SÍMI 553 7100 | LINAN.IS
3 0 . s e p t e m b e r 2 0 1 7 L A U G A r D A G U r44 H e L G i n ∙ F r É t t A b L A ð i ð
3
0
-0
9
-2
0
1
7
0
4
:2
0
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
1
0
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
2
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
3
6
s
_
P
0
3
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
D
E
1
-B
3
9
8
1
D
E
1
-B
2
5
C
1
D
E
1
-B
1
2
0
1
D
E
1
-A
F
E
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
1
3
6
s
_
2
9
_
9
_
2
0
1
7
C
M
Y
K