Dagblaðið Vísir - DV - 02.06.2017, Side 19

umræða 19Helgarblað 2. júní 2017
Lífsgildishugmyndir Bjarts
Fyrir þá sem telja þvermóðsku,
stífni og lífsgildishugmyndir Bjarts
í Sumarhúsum til fyrirmyndar er
rétt að minna á að frá því hann byrj­
ar sitt sjálfstæða hokur í upphafi
bókar og þar til henni lýkur tapar
hann nokkurn veginn öllu sem
hann hefur eignast. Báðar eigin­
konur hans hafa dáið þar heima,
dáið á ömurlegan hátt eftir von­
brigði og mikla kvöl. Flest af börn­
um hans hafa dáið, við vitum ekki
hve mörg, en oft hefur hann far­
ið með litlar kistur niður í kirkju­
garð. Einn sonur hans, sem kemst á
legg, sturlast og fyrirfer sér, dóttirin
hefur hrakist burt; einn sonurinn
hefur sloppið því hann kemst til
Ameríku; við fáum vísbendingar
um að honum hafi farnast vel. Eini
sonurinn sem verður eftir hjá Bjarti
er sveitarathlægi.
Um þetta þarf í rauninni ekki
að hafa mörg orð, en það er
hins vegar einn túlkunarflötur á
sögunni sem ég aðhyllist, en hef
þó ekki séð formúleraðan í ritum
bókmenntafólks eða fræðimanna,
og mig langar til að ræða hér:
varpa fram sem mjög sennilegri
tilgátu, og þetta snertir tengsl að­
alpersóna þessarar mögnuðu bók­
ar, þeirra Bjarts og „dótturinnar“
Ástu Sóllilju.
„Dóttirin“
Ég hef dótturina í gæsalöppum því
að þó að Ásta sé auðvitað dóttir
Bjarts í vissum skilningi þá eru
þau ekki blóðskyld, og það er bæði
honum og öllum öðrum kunn­
ugt frá upphafi; konunni Rósu er
prakkað inn á hann óléttri eftir
að Ingólfur Arnarson Jónsson,
sonurinn á Útirauðsmýri, hefur
barnað hana. Þegar Rósa deyr en
tíkin bjargar barninu til lífs þá fer
Bjartur að Útirauðsmýri og vill fá
að tala við hreppstjórahjónin, og
þá halda þau bæði að hann ætli
að fara að tala um að hann eigi
ekki þetta barn. En það er öðru
nær. Bjartur tekur stúlkunni fagn­
andi, skírir hana þessu ástsamlega
nafni, Ásta Sóllilja, og hún verður
hans uppáhaldsbarn. Þó held ég,
og þetta er mjög mikilvægt til að
skilja Bjart í Sumarhúsum, að til­
finningar hans gagnvart stúlkunni
hafi aldrei verið eins og ást föður til
dóttur. Hann veit að þetta er barn
Rauðsmýrarfólksins, sem hann
hefur verið þræll hjá, ríka fólksins
í sveitinni, og þetta lífsblóm hans
er þá jafnframt einhvers konar her­
fang; hann bíður eftir að hún verði
fullorðin og þá á hún að verða kon­
an í hans húsi. Þannig held ég að
verði líka að skilja atvikið þegar
þau gista saman í vertshúsinu
niðri á Firði og hann snertir hana.
Og þannig er einnig rétt að skilja
hvernig hann horfir á hana í laumi
á kvöldin þegar hún þvær sér fyrir
svefninn í baðstofunni, og er að
verða fullvaxta.
Afbrýðisemi Bjarts
Þegar Bjartur fer burt á miðjum
vetri, eftir að hafa misst drjúgan
hluta síns fjárstofns, til þess að fara
í launavinnu niðri á Firði þá kveður
hann Ástu Sóllilju eina, með hlýj­
um orðum og segir að þegar hann
komi aftur ætli hann að byggja fyr­
ir hana hús. Og felur henni um leið
búsforráð þar heima í fyrsta sinn;
hún á að vera húsfreyjan á heim­
ilinu í hans fjarveru, og svo áfram
að því er ætla má. Hann sendir í
stað sjálfs sín þangað heim mann
til að uppfræða börnin, en um
hann er talað á einum stað sem:
„illræmdan mannaumingja, ann­
álaðan drykkjurút og tugthús­
lim, sem þaraðauki er hrepps­
ómagi með fullt hús af krökkum
og ofaní kaupið hættulega berkla­
veikur“ (bls. 402). Þannig að þegar
sá drykkfelldi mannræfill sem
hann sendir í sinni fjarveru til að
kenna Ástu Sóllilju og bræðrum
hennar flekar stúlkuna, eða hrein­
lega nauðgar henni, barnar hana
og smitar af berklum að auki, þá er
hann að leggjast með húsfreyjunni
á heimili Bjarts.
Og þarna kemur lykilatriðið, um
það hvernig hann bregst við þegar
hann fær að vita að hún sé ólétt, í
þeim kafla bókarinnar sem er senni­
lega tragískastur af öllum. Hann
bregst ekki við eins og elskandi faðir
sem fær að vita að það hafi verið brot­
ið gegn dóttur hans, að hún hafi ratað
í mikla ógæfu. Því að þótt Bjartur sé
þverhaus, þá hefði hann átt að sjá að
glæpur gegn dóttur hans var auðvit­
að líka glæpur gegn honum sjálfum,
og hann hefði líka átt að sjá sök sína í
málinu. En það gerir hann ekki, held­
ur bregst hann við eins og kokkálaður
maður hefði gert – hann slær hana og
rekur hana á braut. Fullur afbrýðis­
heiftar, hann hefur verið svikinn, það
hefur verið haldið framhjá honum.
Samt slitnar aldrei strengurinn á
milli þeirra, þótt hvorugt segist vilja
sjá að heyra eða vita af hinu. Hún
skírir barnið sem hún eignast Björt,
og hann lætur tvisvar bera til hennar
ljóðmæli eftir sjálfan sig, og seinna
kvæðið ærið fallegt og endar svo:
„Afturámóti var annað stríð
í einum grjótkletti forðum tíð,
og það var allt útaf einni jurt,
sem óx í skjóli og var slitin burt.
Því er mér síðan svo stirt um stef,
stæri mig lítt af því sem hef,
því hvað er auður og afl og hús
ef eingin jurt vex í þinni krús?“
(bls. 479)
„Þó held ég, og
þetta er mjög
mikilvægt til að skilja
Bjart í Sumarhúsum, að
tilfinningar hans gagn-
vart stúlkunni hafi aldrei
verið eins og ást föður til
dóttur.
Baltasar Kormákur Hyggst vinna kvikmynd og sjónvarpsþætti upp úr bókinni. MynD Sigtryggur Ari
www.avaxtabillinn.is • avaxtabillinn@avaxtabillinn.is • 517 0110
Gómsætir veislubakkar,
sem lífga upp á öll tilefni.
Er kannski heilsuátak
framundan?
Ávextir í áskrift kosta um
550 kr. á mann á viku
og fyrirhöfn fyrirtækisins
er engin.
Ávaxtaðu betur
Út og
og niðurupp
suður
H
ö
n
n
u
n
: I
n
g
va
r
Ví
ki
n
g
ss
o
n