Dagblaðið Vísir - DV - 03.11.2017, Side 8

8 Helgarblað 3. nóvember 2017fréttir
A
rngrímur Vídalín íslensku­
fræðingur varði doktors­
ritgerð sína fimmtudaginn
2. nóvember en hann
vann að henni í fimm ár. Hún ber
heitið Skuggsjá sjálfsins og fjallar
um skrímsli og afmennskun í ís­
lenskum miðaldabókmenntum.
Ritgerðin fellur undir hatt rann­
sóknarverkefnis Ármanns Jakobs­
sonar um hið yfirnáttúrulega,
Encounters with the Paranormal.
Skrímslin á jaðri veraldar
Arngrímur rannsakaði evrópsk
lærdómsrit, íslensk rit af sama
meiði og íslensk sagnarit. Þessi
rit voru skrifuð af lærðum mönn­
um og kristileg áhrif leyna sér ekki
í sagnaritum eins og Íslendinga­
sögunum. Hugmyndirnar um
skrímsli koma inn með kristn­
inni en ræturnar liggja í fornöld.
Arngrímur segir að gríski sagna­
ritarinn Heródótus (490–425 f.Kr)
hafi fjallað um skrímsli en þó ekki á
trúarlegan máta. Plíníus eldri (23–
79 e.Kr) fastmótaði hugmyndirnar
um skrímsli á framandi slóðum
utan Evrópu og þær náðu mikilli
útbreiðslu. Ágústínus kirkjufaðir
(354–430), einn mesti áhrifamað­
ur kristninnar, færði síðan fyrir
því rök að skrímslin væru hluti af
sköpunarverki guðs.
Hugmyndirnar ganga í gróf­
um dráttum út á það að utan hinn­
ar kristnu Evrópu, búi þjóðflokkar
hættulegra skrímsla af ýmsum toga
eða skrímsl eins og Arngrímur kall­
ar þau. Þau má sjá á fjölda landa­
korta frá miðöldum. „Þessi skrímsl
tengjast hugmyndum um endalok
heimsins eins og birtist í Opinber­
unarbókinni. Þá eru það hinar for­
dæmdu þjóðir, afkomendur Kains
og Hams, sem munu berjast með
andkristi við endalok heimsins
og þar með er búið að undirstrika
þennan kjarnaótta við útlendinginn
og villutrúarmanninn. Þess vegna
er svo mikilvægt að staðsetja þessi
fyrirbæri á heimskortum.“
Landfræðilega er Ísland nálægt
hinum skrímslavædda jaðri en
það er hægt að sjá það í sagnaritun
að höfundar hafa reynt að færa út
jaðarinn. Annars vegar með því að
skrifa um ferðir Íslendinga til aust­
urs. „Þar sem þeir komast í tæri
við helgidóminn og verða nálega
að heilögum mönnum. Menn eins
og Eiríkur og Ingvar víðförli.“ En
einnig með frásögnum af ferðum
manna til Norður­Ameríku. „Þar
staðsetja þeir skrælingja sem þeir
lýsa með heldur ómanneskjuleg­
um hætti og einfætlinga sem eru
meðal þessara alþekktu skrímsla
úr kristilegri lærdómshefð.“
Kynþáttahyggja í
Íslendingasögunum
Arngrímur segir fræðimenn ekki
á einu máli um hvort kynþátta­
hyggja hafi verið til fyrir 19. öld
því þá varð hugtakið til. Sjálfur
telur hann kynþáttahyggju að­
eins kerfislega útleggingu á hug­
myndum sem hafa verið til stað­
ar frá elstu heimildum. „Nýlegar
rannsóknir á bæði fornaldar­ og
miðaldatextum sýna það sem við
köllum frumkynþáttabundna orð­
ræðu í þeirri merkingu að ekki
er fjallað um kynþætti sem slíka.
Þessi orðræða er alveg klárlega
til staðar, til dæmis hjá Aristótel­
esi sem skiptir mannkyni í tvennt,
annars vegar Grikki og hins vegar
Barbara. Gyðingar eru oft á tíð­
um afmennskaðir og jaðarsettir,
sömuleiðis múslimar og Afríku­
menn. Mikið er gert úr þessum út­
litslega mun á þeim og okkur.“
Hinum svokölluðu blámönn­
um er lýst með hangandi varir
og drjúpandi augnlok, bláir eða
svartir á lit. Orðið er þó nokkuð
flókið og hefur verið notað yfir
Afríkumenn, múslima og Mára
í gegnum tíðina. „Í raun og veru
er þetta kynþáttahyggja en hefur
verið kallað frumkynþáttahyggja í
fræðunum.“ Hann segir þessa kyn­
þáttahyggju koma fyrir í íslenskum
sagnaritum. En eru þá Íslendinga­
sögurnar rasískar? „Ekki beinlínis,
en þær eru byggðar á þessari sömu
hugmynd sem var svo mikilvæg
kristnu fólki á miðöldum um hina
réttu trú. Hún undirstrikar þeirra
siðferði og að útlitið afhjúpi inn­
rætið. Hinir kristnu eru ljósir yfir­
litum og fagrir en hinir eru svart­
ir og illilegir. En það eru vissulega
atriði í sumum Íslendingasögun­
um sem okkur myndi þykja mjög
rasísk nú á dögum.“ Hann segir
að ekki sé hægt að skoða þessar
heimildir út frá sjónarhóli nútím­
ans. Íslendingar höfðu fæstir séð
fólk af öðrum kynþáttum með ber­
um augum og trúði því sennilega
að það væri skrímsli.
Konur skrímslisgerðar
sem skessur
Í ritgerðinni fjallar Arngrímur um
ýmsar týpur af skrímslum. „Upp­
áhaldsskrímslið mitt er það sem
heitir á latínu blemmye en ég ákvað
að nefna blemjur á íslensku. Þær
búa búa í Norður­Afríku, eru höf­
uðlausar og með andlit í bringunni.
Síðan eru hundshöfðarnir sígildir,
sem gelta en hafa ekkert tungu­
mál. Á síðari öldum var þeim spyrt
saman við múslima.“
Þekktustu skrímslin á Íslandi
eru tröll en Arngrímur segir tröll­
in vera misskilin í miðaldabók­
menntunum. „Við sjáum fyrir okk­
ur einhverjar klunnalegar fígúrur
sem verða að steini í sólinni en
það er miklu yngri hugmynd. Tröll
getur verið margs konar óvættur
og orðið var samheiti yfir skrímsl
á miðöldum. Oftast eru skrímsl
ekki kölluð skrímsl í textum held­
ur frekar tröll og stundum skrípi.“
Arngrímur segir skrímslin vera
ágætis myndlíkingu fyrir hina
óbeisluðu náttúru. „Þau eru í and­
stöðu við hið siðmenntaða og eitt­
hvað sem við þurfum að brjóta
undir okkur og ná stjórn á. Þess
vegna eru langflest nafngreind
skrímsl í íslenskum miðaldabók­
menntum konur, sér í lagi skessur.
Þær eru alltaf tengdar við hið nátt­
úrulega, líkamlegar og kynferðis­
lega afkáralegar. Konur eru því að
miklu leyti skrímslisgerðar í þess­
um ritum.“
Í ritgerðinni eru einnig nefnd
hin ógurlegu sjávarskrímsli sem
koma fyrir í frásögnum og á kort­
um. „Þau þjóna þeim tilgangi að
sýna hversu framandi tiltekið um­
hverfi er. Ef þú ert kominn inn á
hafsvæði þar sem allt er krökkt
af skrímslum þá veistu að þú ert
kominn út fyrir hið siðmenntaða
og kannaða svæði heimsins.“ Þetta
á sér rætur í guðfræðinni, til dæm­
is hin íslenska hafgufa sem Arn­
grímur segir útgáfu af svokölluð­
um eyfiski. Hann er risavaxinn
og lítur út fyrir að vera land. En
þegar sæfarar leggja bátum sín­
um, kveikja elda og setja upp tjöld
sekkur hann í hafið og drekkir
þeim. „Eins og djöfullinn tælir
hina óstaðfestu til sín og dregur þá
með sér til helvítis.“
Getum ekki þekkt skrímslin
Arngrímur segir afmennskun
líka þeirri sem birtist okkur með
skrímslunum vera gamla aðferð
sem enn sé notuð. „Það er ekki
hægt að þekkja skrímslið. Þegar
það er einhugur um sekt einhvers,
eins og til dæmis austurríska barn­
aníðingsins Josephs Fritzl, þá er
alltaf talað um skrímsli vegna þess
að fólk neitar að horfast í augu við
að fólk gerir slíka hluti. Þetta er í
raun og veru byggt á gamalli arf­
leifð um að hið óþekkta og fram­
andi geti ekki verið mennskt.“
Þetta kom glöggt fram þegar bók
Åsne Seierstad um fjöldamorðingj­
ann Anders Breivik, Einn af okkur,
kom út. „Allt varð vitlaust. Fólk
sagði að hann væri ekki einn af
okkur, hann væri skrímsli. Þarna
kom fram tregða til að viðurkenna
að skrímslin eru við sjálf.“
Hann segir slíka afmennskun
margoft hafa komið fram til dæm­
is í stríðum, sér í lagi hjá nasistum
í seinni heimsstyrjöldinni og að
við sjáum þetta enn þá í fjölmiðl­
um, til dæmis varðandi múslima.
„Það er ákveðin tilhneiging til þess
að finna einhver hentug dæmi
um einhverja erkitýpu hins vonda
múslima og stilla henni upp sem
fulltrúa hinna, sem séu þá í and­
stöðu við hin vestrænu gildi sem
okkur þykir svo vænt um.“ n
„SkrímSlin
eru við Sjálf“
n frumkynþáttahyggja í sögunum n Blámenn, tröll og blemjur
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is
„Þær eru
alltaf
tengdar við hið
náttúrulega,
líkamlegar og
kynferðislega
afkáralegar.
„í raun og
veru er
þetta kynþátta-
hyggja en hefur
verið kallað frum-
kynþáttahyggja í
fræðunum
Arngrímur Vídalín
„Fólk sagði að hann
væri ekki einn af okkur,
hann væri skrímsli“.
Mynd SiGtryGGur Ari
Skrímsl af ýmsum toga Blemjur, hundshöfuð og einfótungar.