Dagblaðið Vísir - DV - 03.11.2017, Qupperneq 8
8 Helgarblað 3. nóvember 2017fréttir
A
rngrímur Vídalín íslensku
fræðingur varði doktors
ritgerð sína fimmtudaginn
2. nóvember en hann
vann að henni í fimm ár. Hún ber
heitið Skuggsjá sjálfsins og fjallar
um skrímsli og afmennskun í ís
lenskum miðaldabókmenntum.
Ritgerðin fellur undir hatt rann
sóknarverkefnis Ármanns Jakobs
sonar um hið yfirnáttúrulega,
Encounters with the Paranormal.
Skrímslin á jaðri veraldar
Arngrímur rannsakaði evrópsk
lærdómsrit, íslensk rit af sama
meiði og íslensk sagnarit. Þessi
rit voru skrifuð af lærðum mönn
um og kristileg áhrif leyna sér ekki
í sagnaritum eins og Íslendinga
sögunum. Hugmyndirnar um
skrímsli koma inn með kristn
inni en ræturnar liggja í fornöld.
Arngrímur segir að gríski sagna
ritarinn Heródótus (490–425 f.Kr)
hafi fjallað um skrímsli en þó ekki á
trúarlegan máta. Plíníus eldri (23–
79 e.Kr) fastmótaði hugmyndirnar
um skrímsli á framandi slóðum
utan Evrópu og þær náðu mikilli
útbreiðslu. Ágústínus kirkjufaðir
(354–430), einn mesti áhrifamað
ur kristninnar, færði síðan fyrir
því rök að skrímslin væru hluti af
sköpunarverki guðs.
Hugmyndirnar ganga í gróf
um dráttum út á það að utan hinn
ar kristnu Evrópu, búi þjóðflokkar
hættulegra skrímsla af ýmsum toga
eða skrímsl eins og Arngrímur kall
ar þau. Þau má sjá á fjölda landa
korta frá miðöldum. „Þessi skrímsl
tengjast hugmyndum um endalok
heimsins eins og birtist í Opinber
unarbókinni. Þá eru það hinar for
dæmdu þjóðir, afkomendur Kains
og Hams, sem munu berjast með
andkristi við endalok heimsins
og þar með er búið að undirstrika
þennan kjarnaótta við útlendinginn
og villutrúarmanninn. Þess vegna
er svo mikilvægt að staðsetja þessi
fyrirbæri á heimskortum.“
Landfræðilega er Ísland nálægt
hinum skrímslavædda jaðri en
það er hægt að sjá það í sagnaritun
að höfundar hafa reynt að færa út
jaðarinn. Annars vegar með því að
skrifa um ferðir Íslendinga til aust
urs. „Þar sem þeir komast í tæri
við helgidóminn og verða nálega
að heilögum mönnum. Menn eins
og Eiríkur og Ingvar víðförli.“ En
einnig með frásögnum af ferðum
manna til NorðurAmeríku. „Þar
staðsetja þeir skrælingja sem þeir
lýsa með heldur ómanneskjuleg
um hætti og einfætlinga sem eru
meðal þessara alþekktu skrímsla
úr kristilegri lærdómshefð.“
Kynþáttahyggja í
Íslendingasögunum
Arngrímur segir fræðimenn ekki
á einu máli um hvort kynþátta
hyggja hafi verið til fyrir 19. öld
því þá varð hugtakið til. Sjálfur
telur hann kynþáttahyggju að
eins kerfislega útleggingu á hug
myndum sem hafa verið til stað
ar frá elstu heimildum. „Nýlegar
rannsóknir á bæði fornaldar og
miðaldatextum sýna það sem við
köllum frumkynþáttabundna orð
ræðu í þeirri merkingu að ekki
er fjallað um kynþætti sem slíka.
Þessi orðræða er alveg klárlega
til staðar, til dæmis hjá Aristótel
esi sem skiptir mannkyni í tvennt,
annars vegar Grikki og hins vegar
Barbara. Gyðingar eru oft á tíð
um afmennskaðir og jaðarsettir,
sömuleiðis múslimar og Afríku
menn. Mikið er gert úr þessum út
litslega mun á þeim og okkur.“
Hinum svokölluðu blámönn
um er lýst með hangandi varir
og drjúpandi augnlok, bláir eða
svartir á lit. Orðið er þó nokkuð
flókið og hefur verið notað yfir
Afríkumenn, múslima og Mára
í gegnum tíðina. „Í raun og veru
er þetta kynþáttahyggja en hefur
verið kallað frumkynþáttahyggja í
fræðunum.“ Hann segir þessa kyn
þáttahyggju koma fyrir í íslenskum
sagnaritum. En eru þá Íslendinga
sögurnar rasískar? „Ekki beinlínis,
en þær eru byggðar á þessari sömu
hugmynd sem var svo mikilvæg
kristnu fólki á miðöldum um hina
réttu trú. Hún undirstrikar þeirra
siðferði og að útlitið afhjúpi inn
rætið. Hinir kristnu eru ljósir yfir
litum og fagrir en hinir eru svart
ir og illilegir. En það eru vissulega
atriði í sumum Íslendingasögun
um sem okkur myndi þykja mjög
rasísk nú á dögum.“ Hann segir
að ekki sé hægt að skoða þessar
heimildir út frá sjónarhóli nútím
ans. Íslendingar höfðu fæstir séð
fólk af öðrum kynþáttum með ber
um augum og trúði því sennilega
að það væri skrímsli.
Konur skrímslisgerðar
sem skessur
Í ritgerðinni fjallar Arngrímur um
ýmsar týpur af skrímslum. „Upp
áhaldsskrímslið mitt er það sem
heitir á latínu blemmye en ég ákvað
að nefna blemjur á íslensku. Þær
búa búa í NorðurAfríku, eru höf
uðlausar og með andlit í bringunni.
Síðan eru hundshöfðarnir sígildir,
sem gelta en hafa ekkert tungu
mál. Á síðari öldum var þeim spyrt
saman við múslima.“
Þekktustu skrímslin á Íslandi
eru tröll en Arngrímur segir tröll
in vera misskilin í miðaldabók
menntunum. „Við sjáum fyrir okk
ur einhverjar klunnalegar fígúrur
sem verða að steini í sólinni en
það er miklu yngri hugmynd. Tröll
getur verið margs konar óvættur
og orðið var samheiti yfir skrímsl
á miðöldum. Oftast eru skrímsl
ekki kölluð skrímsl í textum held
ur frekar tröll og stundum skrípi.“
Arngrímur segir skrímslin vera
ágætis myndlíkingu fyrir hina
óbeisluðu náttúru. „Þau eru í and
stöðu við hið siðmenntaða og eitt
hvað sem við þurfum að brjóta
undir okkur og ná stjórn á. Þess
vegna eru langflest nafngreind
skrímsl í íslenskum miðaldabók
menntum konur, sér í lagi skessur.
Þær eru alltaf tengdar við hið nátt
úrulega, líkamlegar og kynferðis
lega afkáralegar. Konur eru því að
miklu leyti skrímslisgerðar í þess
um ritum.“
Í ritgerðinni eru einnig nefnd
hin ógurlegu sjávarskrímsli sem
koma fyrir í frásögnum og á kort
um. „Þau þjóna þeim tilgangi að
sýna hversu framandi tiltekið um
hverfi er. Ef þú ert kominn inn á
hafsvæði þar sem allt er krökkt
af skrímslum þá veistu að þú ert
kominn út fyrir hið siðmenntaða
og kannaða svæði heimsins.“ Þetta
á sér rætur í guðfræðinni, til dæm
is hin íslenska hafgufa sem Arn
grímur segir útgáfu af svokölluð
um eyfiski. Hann er risavaxinn
og lítur út fyrir að vera land. En
þegar sæfarar leggja bátum sín
um, kveikja elda og setja upp tjöld
sekkur hann í hafið og drekkir
þeim. „Eins og djöfullinn tælir
hina óstaðfestu til sín og dregur þá
með sér til helvítis.“
Getum ekki þekkt skrímslin
Arngrímur segir afmennskun
líka þeirri sem birtist okkur með
skrímslunum vera gamla aðferð
sem enn sé notuð. „Það er ekki
hægt að þekkja skrímslið. Þegar
það er einhugur um sekt einhvers,
eins og til dæmis austurríska barn
aníðingsins Josephs Fritzl, þá er
alltaf talað um skrímsli vegna þess
að fólk neitar að horfast í augu við
að fólk gerir slíka hluti. Þetta er í
raun og veru byggt á gamalli arf
leifð um að hið óþekkta og fram
andi geti ekki verið mennskt.“
Þetta kom glöggt fram þegar bók
Åsne Seierstad um fjöldamorðingj
ann Anders Breivik, Einn af okkur,
kom út. „Allt varð vitlaust. Fólk
sagði að hann væri ekki einn af
okkur, hann væri skrímsli. Þarna
kom fram tregða til að viðurkenna
að skrímslin eru við sjálf.“
Hann segir slíka afmennskun
margoft hafa komið fram til dæm
is í stríðum, sér í lagi hjá nasistum
í seinni heimsstyrjöldinni og að
við sjáum þetta enn þá í fjölmiðl
um, til dæmis varðandi múslima.
„Það er ákveðin tilhneiging til þess
að finna einhver hentug dæmi
um einhverja erkitýpu hins vonda
múslima og stilla henni upp sem
fulltrúa hinna, sem séu þá í and
stöðu við hin vestrænu gildi sem
okkur þykir svo vænt um.“ n
„SkrímSlin
eru við Sjálf“
n frumkynþáttahyggja í sögunum n Blámenn, tröll og blemjur
Kristinn Haukur Guðnason
kristinn@dv.is
„Þær eru
alltaf
tengdar við hið
náttúrulega,
líkamlegar og
kynferðislega
afkáralegar.
„í raun og
veru er
þetta kynþátta-
hyggja en hefur
verið kallað frum-
kynþáttahyggja í
fræðunum
Arngrímur Vídalín
„Fólk sagði að hann
væri ekki einn af okkur,
hann væri skrímsli“.
Mynd SiGtryGGur Ari
Skrímsl af ýmsum toga Blemjur, hundshöfuð og einfótungar.