Fréttablaðið - 18.08.2018, Síða 80

Í ágústmánuði 1982 var frum-sýnd ný íslensk bíómynd. Slíkt þóttu stórtíðindi á þessum árum og landsmenn flykktust í kvikmynda-húsin líkt og um borgaralega
skyldu væri að ræða. Að þessu sinni
var eftirvæntingin sérstaklega mikil,
þar sem augljóst var talið að verkið
myndi vekja hneykslun og ganga
fram af góðborgurum. Myndin bar
titilinn „Okkar á milli: í hita og
þunga dagsins“ og leikstjórinn var
Hrafn Gunnlaugsson.
Þeir hneykslunarsæknu fengu
nóg fyrir sinn snúð. Myndin segir frá
miðaldra verkfræðingnum Benja-
mín, leiknum af Benedikt Árnasyni,
sem missir fótanna í lífinu við fráfall
vinar síns. Tilvistarkreppan leiðir
hann á pönktónleika, milli þess
sem hann dreymir kynlífsdrauma
um táningsdóttur sína og jafnöldru
hennar, dóttur vinarins látna.
Líkt og gilt hefur um fleiri myndir
leikstjórans, mótuðust viðbrögð
áhorfenda talsvert af pólitískum
skoðunum þeirra og afstöðu til
listamannsins sjálfs. Í Morgun-
blaðinu var farið fögrum orðum um
myndina, en gagnrýnandi Þjóðvilj-
ans var mun hófstilltari í orðavali
sínu. Í lesendabréfi í Veru, málgagni
Kvennaframboðsins í Reykjavík, var
þeirri mynd sem Hrafn drægi upp af
konum líkt við „kynferðislegan fas-
isma“ og annar bréfritari sagði hana
slá öll met hvað snertir ófrumleik og
lélega vinnslu, þótt „vinir leikstjór-
ans úr Sjálfstæðisflokknum“ væru
kannski á öðru máli.
Kvikmyndin var orðin að bitbeini
manna mörgum mánuðum áður en
hún var frumsýnd, þegar í ljós kom
að kvikmyndatökuliðið hafði látið
opna rauf í hverbarm Geysis og bera
í hann sápu til að framkalla gos fyrir
lokaatriði myndarinnar. Rauf þessi
hafði verið útbúin á fjórða ára-
tugnum til að auka gostíðni Geysis
en síðan verið fyllt upp aftur. Var
nú hart deilt um hvort framganga
Hrafns og félaga teldust
náttúruspjöll á einhverri
helgustu náttúruperlu lands-
ins. Kom þá mörgum á óvart að
uppgötva að sáralitlar reglur væru
í gildi varðandi Geysi, sem aldrei
hefði verið friðlýstur.
Ósmekklegir effektar
Skömmu eftir frumsýningu
myndarinnar kom upp annað
hneykslunarefni. Jón Þórarinsson
tónskáld ritaði bréf til mennta-
málaráðuneytisins þar sem vakin
var athygli á ósæmilegri notkun á
íslenska þjóðsöngn um í myndinni.
Hljómplötuútgáfan Fálkinn hafði
þá gefið út á plötu tónlistina úr
myndinni, sem þegar fór á topp
hljómplötulistans, enda hafði hún
að geyma hið gríðarvinsæla lag
Magnúsar Eiríkssonar, „Drauma-
prinsinn“, í flutningi Ragnhildar
Gísladóttur.
Í bréfi Jóns kom fram að á plöt-
unni væri að finna tvær útgáfur af
Lofsöng Sveinbjörns Sveinbjörns-
sonar. Önnur bæri titilinn „Lof-
söngurinn í hita og þunga“ og væri
eignuð Sveinbirni á plötumiða, en
útsetningin sögð eftir „Þursana“.
„Lagið sjálft er hér ekki beinlínis
aflagað. Hljómaval er að mestu hið
sama og í frumgerðinni, en radd-
skipan er með þeim hætti, að lagið
glatar með öllu eðlilegri reisn sinni.
Tónblær rafmagnshljóðfæranna,
sem notuð eru, er óviðfelldinn í
þessu sambandi, og frá eigin brjósti
hafa útsetjarar bætt inn í lagið mjög
ósmekklegum og algerlega tilefnis-
lausum „slagverkseffektum“.“
Hin útgáfan var útsett og leikin
af píanistanum Guðmundi Ing-
ólfssyni. Þar sagði Jón að um væri
að ræða „algera umritun í jazz-stíl,
svo gagngera að jafnvel má gera ráð
fyrir, að skyldleiki þessarar tón-
smíðar við þjóðsönginn hefði farið
fram hjá ýmsum hlustendum, ef
ekki væri gefin bending um hann
með titlinum og með því að nefna
nafn Sveinbjörns Sveinbjörns-
sonar í þessu sambandi“. Tók Jón
Þórarinsson fram að á sinn hátt væri
þessi útgáfa nokkuð snjöll og sköru-
lega leikin. Beindi bréfritari því til
ráðuneytisins að það léti kanna
hvort ekki væri rétt að stöðva sölu á
hljómplötunni og ef til vill að grípa
til aðgerða af opinberri hálfu vegna
hennar og kvikmyndarinnar?
Hófust nú nokkrar vangaveltur
um hvort lögbann yrði sett á sýn-
ingu Okkar á milli eða
dreifingu plötunnar, en
þær hljóðnuðu fljótlega eftir
að ráðuneytið lýsti því yfir að það
teldi ekki ástæðu til að bregðast við
að svo stöddu. Ástæðan var einföld:
engin lög voru í gildi um þjóðsöng-
inn.
Voru nú hafðar hraðar hendur og
samið lagafrumvarp sem dr. Gunn-
ar Thoroddsen forsætisráðherra
lagði fram á haustþingi 1982. Lögin
voru stutt en tiltóku meðal annars
að þjóðsöngur Íslendinga væri „Ó,
guð vors lands“, ljóð eftir Matthías
Jochumsson með lagi Sveinbjörns
Sveinbjörnssonar. Söngurinn teldist
í eigu íslensku þjóðarinnar, en for-
sætisráðuneytið skyldi hafa umráð
með útgáfurétti hans og óheimilt
væri að flytja eða birta í annarri
mynd en hinni upphaflegu gerð.
Var þar ekki kveðið eins sterkt að
orði og í upphaflega frumvarpinu,
þar sem tekið var fram að óheimilt
væri að hrófla við ljóði, laggerð,
hljómsetningu eða hljóðfalli þjóð-
söngsins.
Þjóðsöngur á reiki
Óneitanlega kom það mörgum
spánskt fyrir sjónir að flytja þyrfti
frumvarp um þjóðsönginn og í
greinargerð með lögunum var saga
málsins rakin. Lofsöngurinn, „Ó,
Guð vors lands“, var fyrst fluttur
við hátíðarguðsþjónustu í Dóm-
kirkjunni þann 2. ágúst 1874, sem
hluti hátíðarhalda vegna þúsund
ára afmælis Íslandsbyggðar. Haust-
ið áður hafði Matthías Jochumsson
verið gestur á heimili tónskáldsins
í Edinborg í Skotlandi og ort þar
fyrsta erindi ljóðsins, sem lagði
út af Davíðssálmi sem ákveðið
hafði verið að taka til umfjöllunar
í kirkjum landsins vegna afmælis-
ins. Þá um vorið orti Matthías svo
tvö seinni erindin og Sveinbjörn
samdi lagið.
Oft er sagan sögð á þann veg að
Lofsöngurinn hafi þá þegar hlotið
stöðu þjóðsöngs, en sú var þó ekki
raunin. Á hátíðarstundum sungu
Íslendingar kvæðið Eldgamla Ísa-
fold við enska lagið „God save the
King/Queen“ og munu flestir hafa
litið á það sem þjóðsönginn næstu
áratugina. Til marks um það seldi
Sveinbjörn Sveinbjörnsson erlendu
útgáfufélagi öll réttindi að laginu árið
1910, sem aldrei hefði komið til álita
ef það hefði þá haft stöðu þjóðsöngs.
Með tímanum þótti lands-
mönnum það óviðeigandi að taka
þjóðsöng erlends ríkis að láni og
mun íþróttahreyfingin sérstaklega
hafa beitt sér fyrir því að þessu yrði
breytt. Í tengslum við Alþingis-
hátíðina 1930 var reynt að kaupa
réttindin að lagi Sveinbjörns, en
rétthafinn vildi ekki selja. Árið 1948
náðust loks samningar um málið og
ári síðar keypti menntamálaráðu-
neytið réttindin að ljóðinu af erf-
ingjum Matthíasar Jochumssonar.
Með samningum um réttinda-
málin voru mikilvæg skref stigin
í átt til þess að gera Lofsönginn
formlega að þjóðsöng landsmanna.
Árið 1957 stóð forsætisráðuneytið
svo fyrir útgáfu lagsins á hljóm-
plötu, þar sem það hlaut undir-
titilinn „Þjóðsöngur Íslendinga“
og á aldarafmæli lagsins, var sett
minningarplata á hús Sveinbjarnar
í Edinborg þar sem berum orðum
er talað um þjóðsöng Íslands.
Umræðurnar um frumvarpið
voru allnokkrar og býsna fróðlegar.
Öllum mátti ljóst vera að frumlegar
útfærslur lagsins í mynd Hrafns
Gunnlaugssonar voru kveikjan
að lagafrumvarpinu, en Gunnar
Thoroddsen vék þó ekki að því
einu orði í ræðum sínum. Stjórnar-
liðinn Stefán Jónsson, þingmaður
Alþýðubandalagsins, gat ekki stillt
sig um að erta forsætisráðherra
vegna þessa: „Það er á almanna-
vitorði hvers vegna það þykir nú
fyrst við hæfi að flytja frumvarp til
laga um þjóðsöng okkar og með-
ferð hans, þ.e. ósmekklega með-
ferð á þjóðsöngnum, ljóði og lagi,
á opinberum vettvangi. Ég skil það
vel, þar sem við búum nú svo vel,
Íslendingar, að hafa þann mann á
forsætisráðherrastóli sem er ekki
aðeins sjálfur músíkalskur maður,
heldur einnig smekkmaður á ljóð,
að efalítið hafa þessar staðreyndir
heldur ýtt undir gerð þess laga-
frumvarps sem hér liggur fyrir.“
Stefán fór fögrum orðum um
kvæði Matthíasar, sem væri upp-
hafið og dýrlegt með frjálslyndum
trúarskoðunum. Hins vegar sá
hann ekki þörfina á að njörva niður
flutninginn þannig að lagið skyldi
ætíð vera í sömu mynd. „Ég minn-
ist þess að hafa heyrt þjóðsönginn
okkar fluttan í djassútsetningu,
sunginn af íslenskri söngkonu og
á þann hátt að hann snart mína
fremur hrjúfu músíkölsku sál jafn-
vel ennþá dýpra en í hinni klass-
ísku mynd.“
Benti hann á að jafnvel heitustu
bandarísku þjóðernissinnar kynnu
vel að meta jazzskotnar útsetn-
ingar á þjóðsöng sínum og nefndi
velheppnuð dæmi um slíkt. „Ég
hygg að við verðum að eiga það á
hættu, vegna þess að þar er nokk-
urs til að vinna, að hægt verði að
bæta þjóðsönginn okkar í flutningi,
gera hann við hæfi hvers tíma, fella
hann að gildandi og ríkjandi smekk
fólksins í landinu á hverjum tíma
og opna jafnvel þannig leið fyrir
þjóðsönginn okkar að hjörtum
fólksins með því að sníða flytj-
endum ekki svo þröngan stakk að
þarna megi hvergi frá víkja.“
Sem fyrr segir urðu sjónarmið
Stefáns Jónssonar og félaga ofan á
í meðförum þingsins og var horfið
frá því að setja of stíf skilyrði um
útsetningar á lagi Sveinbjörns
Sveinbjörnssonar. Lögin náðu svo
fram að ganga á vorþingi 1983
og Íslendingar eignuðust loksins
Ó, guð vors lands …
KOMDU
Í
– dásamleg deild samfélagsins
OPIÐ UM HELGAR FRÁ KL. 11 – 17
K
V
IK
A
Saga
til næsta
Stefán Pálsson skrifar
um alræmda
kvikmyndatónlist
1 8 . á g ú s t 2 0 1 8 L A U g A R D A g U R28 H e L g i n ∙ F R É t t A B L A ð i ð
1
8
-0
8
-2
0
1
8
0
4
:2
8
F
B
1
0
4
s
_
P
0
8
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
0
4
s
_
P
0
8
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
0
4
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
0
4
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
0
9
A
-3
E
F
0
2
0
9
A
-3
D
B
4
2
0
9
A
-3
C
7
8
2
0
9
A
-3
B
3
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
B

F
B
1
0
4
s
_
1
7
_
8
_
2
0
1
8
C
M
Y
K