Læknablaðið - 01.03.2018, Blaðsíða 24

Hér er sagt frá birtingarmyndum lækna í bókmenntum af ólíku
tagi frá ýmsum tímum. Þeir eru ýmist óðir eða elskhugar, góðir
menn eða grunsamlegir. Sumir eru með allt á hreinu en aðrir
halda sig mest heimavið.
Doktor Garibaldi í skáldsögu Sjóns, Mánasteinn (2013), stendur
í stórræðum, því í Reykjavík árið 1918 geisar spænska veik-
in. Hann ferðast um bæinn með bílstjóra sínum Sólu, sem er
draumadís Mána Steins. Drengurinn lifði veikina af og því er
hann fenginn til að aðstoða Garibalda við húsvitjanir. Lýsingarn-
ar eru dramatískar: „Sjúkir bæjarbúar eru tíuþúsund, læknar tíu,
sjúkrahúsin eru þrjú og yfirfull, lyfjaverslun ein og lokuð vegna
veikinda lyfsalans og allra hans meðalasveina“ (84). Vitjanirnar
eru eftir þessu: „Í torfbæ á Bráðræðisholtinu liggur stirnað karl-
mannslík í hjónarúmi og fyrir framan það fársjúk kona með lík
af kornabarni í hvorum handarkrika“, hún hefur fætt andvana
tvíbura. „Meðan Garibaldi læknir sinnir móðurinni búa Sóla
og Máni um tvíburalíkin í koddaverum og bera út í bifreiðina.
Stundu síðar, á Grettisgötu, heyra þau dauðahryglu einbúans í
sömu andrá og þau stíga inn í raka kjallaraskonsuna“ (85). Lækn-
irinn kynnir sér útbreiðslu sjúkdómsins, en margir þeir sem
hann spyr um smit „halda að það hljóti að hafa verið í „Bíó““ (89).
Þetta rennir stoðum undir fordæmingu hans á kvikmyndinni
sem hann segir að sé „ósiðleg í eðli sínu, hún ummyndar leikar-
ann í fetish og kallar fram pervertion í áhorfandanum sem lætur
tælast af henni“ (91). Doktor Garibaldi sinnir því ekki einungis
sjúkum heldur vill hann leggja sína blessuðu læknishendi yfir
allt samfélagið og menningu.
„Das Unheimliche“
Læknar hafa löngum notið mikillar virðingar og tengjast oft
fjölskyldu og heimilum eins og sést einna best í hinum fjölmörgu
heimilislæknum bókmenntanna. Iðulega birtast þeir sem nokkuð
fjarlægt yfirvald, koma á heimilið til að hlú að sjúkum og skera
úr um líf og dauða. Slíkan lækni má sjá í Fórnarleikum (2016) Álf-
Læknar og listaskáld,
líkskurðarmeistarar og leikhús
rúnar Gunnlaugsdóttur, þegar barn veikist. Hann kemur eftir
langa bið: „Það svaraði enginn dyrabjöllunni, sagði læknirinn
meðan hann reif sig úr frakkanum, dyrnar ekki læstar svo ég
gekk inn án þess að skeyta um venjubundna siði.“ Svo opnar
hann læknatöskuna, „kippti upp hlustunarpípu, spurði hve hár
hitinn væri, gekk að rúmi Regínu og beygði sig yfir það [...], fór
um hana æfðum höndum, skoðaði hátt og lágt.“ Loks kveður
hann upp úrskurð sinn: „Ég held að hún muni hafa þetta af, það
versta er yfirstaðið að því er ég best fæ séð“ (64-65). Eftir það er
hann úr sögunni, hlutverki hans er lokið. Sena af þessu tagi er al-
geng í klassískum bókmenntum eins og sögum Jane Austen, þar
sem læknirinn tjáir ættingjum að nóttin muni ráða úrslitum eða
fyrirskipar hvíld. Hvíldarþerapía var afar vinsæl læknismeðferð
síðla á nítjándu öld – og fram á þá tuttugustu, sérstaklega fyrir
konur sem felldu sig ekki við hlutverk sín sem auðsveipar eig-
inkonur. Í smásögunni „Gula veggfóðrið“ (1892) eftir Charlotte
Perkins Gilman uppgötvar ein afar vel hvíld kona að veggfóðrið í
svefnherbergi hennar er í raun fangelsi og að bakvið það er önn-
ur kona, sem berst við að komast út. Að sjálfsögðu gerir hún sitt
til að aðstoða hana og verður mjög pirruð þegar eiginmaðurinn
fellur í yfirlið við aðfarirnar. Hann er sjálfur læknir og talar við
eiginkonuna eins og barn: „Þetta er bara kjánaleg ímyndun. Get-
urðu ekki treyst mér sem lækni, þegar ég segi þér það?“ (146).
Heimili lækna birtist í Sólskinshesti (2005) Steinunnar Sigurðar-
dóttur sem segir frá Lillu sem elst upp í stóru húsi á Sjafnargötu
með bróður sínum og foreldrum, Ragnhildi og Haraldi. Þau eru
bæði læknar og svo upptekin af deyjandi fólki í sínu starfi að þau
gefa sér ekki tíma til að sinna eigin börnum. Í staðinn upplifa
börnin tengslaleysi og þögn, persónudauða, sem kallast síðan á
við öll deyjandi börnin sem Ragnhildur „díagnósar“. Lilla er sú
eina sem sinnir heimilinu, foreldrarnir eru stöðugt utan við sig
og önnum kafin, ráfa eiginlega um húsið eins og draugar. Þessi
draugsmynd er ítrekuð því Ragnhildur er spíritisti í ofanálag og
heldur miðilsfundi. Þar heyrast barnsraddir og þær hlustar móð-
irin á, en ekki raddir eigin barna.
Hús og heimili eru oft þungamiðja gotneskra skáldsagna og
tengjast iðulega leyndarmálum. Það þarf ekki að rifja upp Freud
og kenningu hans um „das unheimliche“ til að sýna framá að
heimilinu hefur alltaf fylgt ára einskonar ókennileika: það sem
fer fram á heimilium fer fram fyrir luktum dyrum. Annars konar
óhugnaður leyndarmála ‚heimilislífsins‘ birtist í tvíleik Steinunn-
ar um tvífara, rónann Martin og lækninn Martin, Jójó og Fyrir
Lísu (2011 og 2012), sem fjallar um mein og lækningu, en báðir
eru skemmdir eftir kynferðislega misnotkun. Sá sem níddist á
lækninum leitar til hans vegna illkynja vaxtar í höfði, algerlega
140 LÆKNAblaðið 2018/104
Úlfhildur Dagsdóttir
bókmennta- og skrýmslafræðingur sem starfar
á Borgarbókasafninu
varulfur@centrum.is
Þetta er ein þeirra greina sem Læknablaðið kallaði
eftir í tilefni 100 ára afmælis Læknafélags Íslands.