Morgunblaðið - 23.06.2018, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚNÍ 2018
Árbæjarsafn Úrkoma er eitt algengasta orðið sem heyrst hefur í veðurfréttum undanfarnar vikur en það er ekki alslæmt, því rigningin er góð, ekki síst undir regnhlífum.
Kristinn Magnússon
Vonandi verður árið
2018 til að festa í sessi
meðal uppvaxandi
kynslóða vitneskju um
þann stóra áfanga sem
vannst í sjálfstæð-
isbaráttu Íslendinga
fyrir einni öld og jafn-
framt hvað þarf til að
varðveita og þróa þann
ávinning sem felst í
fullveldi. Sam-
bandslögin 1918 voru
samþykkt af Íslendingum í þjóðar-
atkvæðagreiðslu þá um haustið með
um 91% stuðningi, en aðeins rúm
43% kjósenda mættu á kjörstað.
Ýmislegt kom þar til, ytri óáran og
farsótt, en hitt vó líklega þyngra að
margir áttuðu sig ekki á þeim mikla
ávinningi sem í lögunum fólst um-
fram heimastjórnina sem fengist
hafði 1904. Með sambandslögunum
1918 varð Ísland frjálst og fullvalda
ríki með sameiginlegan konung með
Danmörku. Jafnframt var í þeim
endurskoðunarákvæði „eftir árslok
1940“ sem leiddi til stofnunar ís-
lenska lýðveldisins 1944 með nær
algjörri samstöðu kjósenda og
98,4% kjörsókn. Síðan hefur stofn-
un lýðveldisins verið sómi sýndur
árlega 17. júní, en smám saman
dofnaði yfir minningunni um full-
veldisdaginn 1. desember og þá ald-
arlöngu baráttu sem var undanfari
hans. Eftir upphaf
kalda stríðsins, inn-
göngu Íslands í NATÓ
og komu bandarísks
herliðs til landsins
1951 var í reynd bund-
inn endi á það „ævar-
andi hlutleysi“ sem
kveðið var á um í 19.
grein sambandslag-
anna 1918. Vó gagn-
rýni og togstreita um
það afdrifaríka skref
þungt í stjórnmála-
umræðunni og varð ef-
laust til að draga úr
einhug um að halda merki fullveld-
isdagsins á lofti.
Bókmenntir, málrækt
og baráttan fyrir sjálfstæði
Bændasamfélagið íslenska tók
litlum breytingum allt fram á 19.
öld, þar sem vistarband hélst að
lögum til ársins 1863. Í skauti þess
varðveittust þó tengslin við fornar
bókmenntir, sögu landsins og
tungumál sem tók aðeins hægfara
breytingum miðað við það sem
gerðist í grannlöndum. Danir voru
meirihluti íbúa í því þéttbýli sem
tók að myndast í Reykjavík næri
aldamótunum 1800 og dönsk tunga
sótti fast á meðal embættismanna
og skylduliðs þeirra. Það var andóf
gegn þeirri þróun, ekki síst fyrir
frumkvæði danska málfræðingsins
Rasks, sem varð kveikjan að sókn
fyrir endurheimt sjálfstæðis. Hið ís-
lenska bókmenntafélag sem stofnað
var 1816 átti ríkan þátt í vakningu
meðal menntamanna og almennings
áratugina á eftir með Baldvin Ein-
arsson, Fjölnismenn og Jón Sig-
urðsson í fararbroddi. Gildi Bók-
menntafélagsins og bóka þess fyrir
sóknina til sjálfstæðis, með tímarit-
ið Skírni frá 1827 og nú síðast Sögu
Íslands í ellefu bindum (1974-2016),
verður seint ofmetið. Baráttan fyrir
endurreisn Aþingis sem skilaði ár-
angri 1843 markaði þáttaskil og
deilur um staðsetningu þess á Þing-
völlum eða í Reykjavík skiptu ekki
sköpum um framhaldið. Þjóðfund-
urinn 1851 efldi samstöðu meðal Ís-
lendinga undir forystu Jóns Sig-
urðssonar. Uppskeran í næsta
áfanga, stöðulögin 1872, uppfyllti að
vísu engan veginn kröfur sjálfstæð-
issinna, en 1. grein þeirra hljóðaði:
„Ísland er óaðskiljanlegur hluti í
Danaveldi með sérstökum lands-
réttindum.“ Stjórnarskrá afhent að
ósk Alþingis 1874 í heimsókn kon-
ungs á 1000 ára afmæli Íslands-
byggðar reyndist sárabót, þar sem
löggjafarvald Alþingis í innanlands-
málum var staðfest, en fram-
kvæmdavald hélst áfram hjá kon-
ungi og í höndum dansks ráðherra.
Í hönd fór landshöfðingjatímabilið í
þrjá áratugi þar til innleidd var
heimastjórn 1904 með Hannes Haf-
stein sem ráðherra. Lykillinn að
þeim merka áfanga fólst þó fremur
í sigri vinstri manna í Danmörku
1901 en samstöðu á Alþingi, þar
sem valtýingar og heimastjórn-
armenn höfðu árum saman deilt um
breytingu á stjórnarskrá.
Myndræn sjálfstæðis-
barátta á heimaslóð
Víða á landinu lét almenningur
sig sjálfstæðismálin miklu varða. Á
æskuheimili mínu á Hallormsstað
minntu myndir á veggjum á barátt-
una fyrir auknum landsréttindum.
Þar var Jón Sigurðsson forseti í
öndvegi í dagstofunni og við hlið
hans mynd af langafa mínum séra
Sigurði Gunnarssyni sem var þjóð-
fundarfulltrúi 1851, ötull stuðnings-
maður Jóns forseta og alþing-
ismaður 1869-1874. Til hægri
handar var mynd af tengdaföður
Sigurðar, séra Guttormi Pálssyni,
síðast presti í Vallanesi sem gengið
hafði í skóla hjá Hannesi Finnssyni
í Skálholti fyrir 1800 og síðan kennt
á Bessastöðum. Hann var mikill
áhugamaður um landsmál og velti
m.a. fyrir sér breskri stjórnskipan.
Í betri stofunni gat að líta inn-
rammaða skrautteikningu Bene-
dikts Gröndals af fjallkonunni undir
ártölunum 874 - 1874 og kvæðið
Eldgamla Ísafold neðan undir. Fað-
ir minn hafði gengið í lýðháskólann
í Askov 1905-06 áður en hann fór í
sérnám í skógrækt og litlu síðar
þræddi systir hans Sigrún Blöndal
svipaða slóð sem og frændi þeirra
Gunnar Gunnarsson rithöfundur.
Danska og dönsk menning var í há-
vegum höfð hjá þeim systkinum en
það dró ekki úr eindregnum stuðn-
ingi þeirra við fullt og óskorað sjálf-
stæði Íslandi til handa. Margir
fundir voru haldnir í sveitum eystra
til áherðingar málstaðnum. Í dag-
bókarfærslu föður míns frá fundi á
Eiðum 6. febrúar 1915 segir m.a.:
„Rædd voru Stjórnarskrármálið og
Fánamálið. Samþykkt tillaga í
stjórnarskrármálinu er lýsti vel-
þókknun sinni á gerðum ráðherra í
ríkisráði 30. okt. ... Tillaga var sam-
þykkt er aðhylltist þrílita fánann.“
Þessar endurminningar og margar
af svipuðum toga leita á hugann á
þessu afmælisári um leið og nýjar
og afdrifaríkar áskoranir um full-
veldi og sjálfstæði knýja dyra hjá
okkur Íslendingum.
Eftir Hjörleif
Guttormsson »Með sambandslög-
unum 1918 varð
Ísland frjálst og full-
valda ríki með sameig-
inlegan konung með
Danmörku. Jafnframt
var í þeim endurskoð-
unarákvæði „eftir árs-
lok 1940“ sem leiddi
til stofnunar íslenska
lýðveldisins 1944.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Um skref í sjálfstæðisbaráttunni með persónulegu ívafi