Skírnir - 01.04.2012, Page 53

FJÓRIR FORSETAR ÍSLANDS 1944-1996
SKÍRNIR FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ... 51
málum. Beina lýðræðið naut hins vegar meira hylli alþýðu manna
en fulltrúastjórnin.“2
Hin jákvæða þróun lýðræðis varaði hins vegar ekki lengi. Fyrir
það fyrsta varð sigur bindindishreyfingarinnar í þjóðaratkvæða-
greiðslu 1908 um áfengisbann ekki til farsældar fyrir lýðræðisþróun
í landinu til langframa. Samkvæmt fyrri áfengislögum höfðu heima-
menn úrslitavald um veitingu leyfa til vínsölu og vínveitinga. Afeng-
isbannið náði hins vegar til landsins alls og gerði einnig alla neyslu
áfengis refsiverða að lögum. Afleiðingarnar voru víðtækar: Félögum
fækkaði í bindindishreyfingunni, heimalýðræðinu hnignaði og
mörgum virtist sem meirihlutavaldi og beinu lýðræði væri beitt til
að skerða gróflega persónufrelsi og sjálfsákvörðunarrétt hvers ein-
staklings. Um leið og heimalýðræðið veiktist varð kvennahreyfingin
einnig þróttminni enda átti hún ekki lengur bakland í öflugu gras-
rótarstarfi karla og kvenna í staðbundnum bindindisfélögum sem
gjarnan voru nátengd verkalýðsfélögum staðarins.3
Ekki var síður afdrifaríkt fyrir þróun lýðræðis að valdakarlarnir
hættu að styðja hugsjónir frjálslyndrar stefnu. Umskiptin voru
ótrúlega snögg. Seint á 19. öld hafði Alþingi t.d. samþykkt frum-
varp um bæjarstjórn Akureyrar þar sem kveðið var á um jafnan
kosningarétt kvenna og karla sem og jafnt kjörgengi. Konungur
neitaði hins vegar að staðfesta frumvarpið með þeim skýringum að
ekki væru nein haldbær rök fyrir því að veita konum í litlu bæjar-
félagi á Islandi meiri réttindi en öllum öðrum konum í danska rík-
inu. Eftir að Islendingar fengu heimastjórn 1904 gat konungsvaldið
ekki lengur komið í veg fyrir að íslenskir ráðamenn létu verkin tala
til að greiða götu kvenréttinda og kvenfrelsis. Árið 1911 hefur meira
að segja fengið viðurnefnið „kvennaárið mikla“ og er þá verið að
vísa til laga um jafnan rétt kvenna og karla til menntunar, opinberra
embætta og námsstyrkja. Eftir sigur kvennaframboðsins í bæjar-
stjórnarkosningum í Reykjavík 1908 og samþykkt áfengisbannsins
síðar sama ár varð skyndilega gjörbreyting á viðhorfum íslenskra
valdsmanna til kvenréttinda og beins lýðræðis. Kosningaréttur var
2 Sjá Svan Kristjánsson 2006b: hér 86.
3 Sjá Svan Kristjánsson 2009: einkum 113.