Skírnir - 01.04.2012, Side 65

SKÍRNIR
FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ...
63
4. Ríkisstjóri kannaði hljómgrunn fyrir þingrofi og nýjum
kosningum til Alþingis.
Að lokum fékk Hermann Jónasson lausn frá störfum en stjórnar-
flokkarnir náðu samkomulagi um áframhaldandi samstarf og ráðu-
neytið var endurskipað. Þegar í ársbyrjun 1942 sótti í sama sundur-
lyndisfarið. Ráðherra Alþýðuflokksins sagði sig úr stjórninni.
Áfram var mjög stirt á milli flokkanna sem eftir sátu í ríkisstjórn,
Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks. Ágreiningur um kjör-
dæmamálið varð að lokum banabiti ríkisstjórnarinnar. Ólafur Thors
myndaði þá minnihlutastjórn Sjálfstæðisflokksins sem sat í skjóli
verkalýðsflokkanna tveggja — Alþýðuflokks og Sósíalistaflokks —
til að koma fram breytingum á kosningakerfinu. En ekki tókst
flokkunum að sjá landinu fyrir meirihlutastjórn. Haustið 1942 brast
endanlega þolinmæði ríkisstjórans gagnvart flokksforingjunum og
hann bókstaflega rak stjórn Ólafs Thors frá völdum. Við tók ut-
anþingsstjórn undir forsæti Björn Þórðarsonar, að mestu skipuð
vinum Sveins. Handhafi æðsta valdsins lék ekki lengur í leikhúsi
þingstjórnarinnar heldur hafði byggt nýtt hús og samið nýtt leikrit
með sjálfan sig í aðalhlutverki.14
I minnisblöðum sínum skýrði Sveinn Björnsson skipan Utan-
þingsstjórnarinnar og hinar nýju þingræðisreglur svo:
Eg vildi reyna að mynda starfshæfa stjórn manna, sem eg treysti, og senni-
legt væri að nytu almenns trausts þjóðarinnar, íþví skyni að hún reyndi að
14 Á stundum virðist sem ríkisstjórinn legði lykkju á leið sína til að sýna flokksfor-
ingjum í hvers höndum æðsta valdið væri og hvaða stjórnarstefna væri honum
þóknanleg. Einkum einkenndi slík framganga samskipti hans við Ólaf Thors þegar
Ólafur var forsætisráðherra 1942 í minnihlutastjórn Sjálfstæðisflokksins. Þannig
féllst Sveinn á beiðni sendinefndar Sjálfstæðisflokksins um tveggja daga frest til að
mynda meirihlutastjórn en utanþingstjórn var þá yfirvofandi. Ölafur Thors fékk
hins vegar ekki umboðið heldur sendinefndarmennirnir þrír, þar á meðal Ólafur.
Helgi Skúli Kjartansson (2006: 66) hefur bent á að „fágætt" er að stjórnarmynd-
unarumboð sé fengið öðrum en einstaklingi. Þannig sniðgekk ríkisstjórinn for-
mann Sjálfstæðisflokksins. Eflaust gætti þarna harkalegs ágreinings „lögskiln-
aðarmanna", þar á meðal Sveins Björnssonar, og „hraðskilnaðarmanna" en Ólafur
Thors var framarlega í flokki þeirra. Þegar sendimönnum Sjálfstæðisflokksins tókst
ekki að mynda stjórn innan tilskilins frests skipaði Sveinn utanþingsstjóm undir for-
sæti Björns Þórðarsonar. Hann var eindreginn lögskilnaðarmaður. Sbr. Svan Krist-
jánsson 2010a: einkum 39-40,2010b: einkum 211-212.