Skírnir - 01.04.2012, Side 66

64
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
leysa hnútinn sem kominn var á. Til þess þurfti hún að eiga frumkvæði að
framkvæmdum, reyna að finna leiðir til úrbóta, sem þingið hafði ekki getað
fundið eða ekki getað fengið samkomulag meiri hluti þingsins á. Tillögum
þeim sem þingið kynni að bera fram yrði þingið svo að hafna eða taka, með
eða án breytinga. Ef þingið hafnaði þegar stjórninni eða tillögum hennar, væri
óhjákvæmilegt að hún færi strax frá. Yrði þingið þá annaðhvort að koma sér
saman um aðra stjórn, eða ef gæfist upp við það, yrði að rjúfa þing og leggja
málið fyrir kjósendur.15
Svona hugsar og talar valdamikill þjóðhöfðingi sem hefur endur-
skilgreint reglur þingræðisins. Myndun ríkisstjórnar var ekki lengur
alfarið í höndum flokksforingja heldur setti ríkisstjórinn flokkunum
einhliða skilyrði: Annaðhvort tækist þeim að mynda meirihluta-
stjórn eða hann gripi til sinna ráða í umboði þjóðarinnar og skipaði
starfhæfa ríkisstjórn til að leysa aðkallandi verkefni. Um leið voru
þingmenn minntir á að þingrofsvaldið væri í höndum ríkisstjóra og
forsætisráðherra. Þar kæmi Alþingi formlega ekki nærri. I þessu
ljósi ber að skoða átökin um nýja stjórnarskrá lýðveldisins. Annars
vegar voru málsvarar þingstjórnar og óhefts flokkavalds en hins
vegar þeir sem mæltu fyrir þrískiptingu valdsins, sjálfstæðum
þjóðhöfðingja og virkum fullveldisrétti fólksins. Ríkisstjórinn réð
úrslitum málsins með því hóta því að rjúfa þing félli flokkavaldið
ekki frá tillögum sínum.16
Sambandsslit og ný stjórnarskrá voru samþykkt nær einróma í
þjóðaratkvæðagreiðslu í maí 1944. Þar með var deilum um lýðræði
fráleitt lokið enda um ósættanlegan ágreining að ræða: Annaðhvort
eru Alþingi og flokkarnir alvalda eða ekki. Alþingi átti að kjósa for-
seta til eins árs 17. júní 1944 en síðan yrði þjóðkjör forseta í fyrsta
sinn ári seinna. Alþingi kaus að vísu Svein Björnsson forseta en ein-
ungis 30 þingmenn greiddu honum atkvæði sitt; aðrir tuttugu
studdu aðra eða skiluðu auðu — þar á meðal Ólafur Thors og Bjarni
Benediktsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins og borgarstjóri í
Reykjavík.17
15 „Skýrsla og minnisblöð varðandi stjórnarskipti árin 1941 og 1942 og haustið
1944 og um áramótin 1946-1947“, Einkaskjöl Sveins Björnssonar. 42.
16 Sbr. Svan Kristjánsson 2010b: einkum 212-217.
17 Sjá Guðna Th. Jóhannesson 2010a: 187-190.