Skírnir - 01.04.2012, Qupperneq 69

SKÍRNIR
FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ...
67
ábótavant í því efni. Alþingi (löggjafarþinginu) ætlað að hafa of mikið vald
yfir og afskipti af framkvæmdavaldinu, meiri en verið höfðu hjá okkur
áður. Hefði þrískiptingarfyrirkomulagið eins og við hefðum haft það reynst
vel og væri það í samræmi við reynslu annarra landa með lýðræði og
þingræði. Vildi Gísli Sveinsson halda því fram að fordæmi mætti finna
meðal annarra lýðvelda. (Einkaskjöl Sveins Björnssonar: 121-122)
Fyrsti forseti íslenska lýðveldisins stóð því djúpum rótum í baráttu
þjóðarinnar fyrir lýðræði og þjóðfrelsi. Forsetanum var fengið
umboð beint frá þjóðinni og hafði víðtækar valdheimildir. Fíonum
bar þó að virða þingræðisreglur við skipan ríkisstjórna og dagleg
stjórnsýsla hlaut að vera á valdi og ábyrgð ráðherra en ekki forseta
sem bar ekki ábyrgð á stjórnarathöfnum. Með svipuðum hætti var
Alþingi falið löggjafarvaldið frá degi til dags og gert ráð fyrir að for-
seti beitti málskotsrétti einungis í þýðingarmestu málum þar sem
hefði myndast gjá milli þings og þjóðar. Sambúð forseta og flokka-
valdsins gat því ekki mótast af fyrirframgefnum reglum heldur hlaut
að taka mið af aðstæðum hverju sinni og þeim sem embættinu
gegndi. Ljóst var samt að flokkavaldið gæti orðið forsetanum erfitt
enda hafði stjórnmálaflokkunum tekist í aðdraganda sambandsslita
að brjóta undir sig sterkasta fjölmiðil landsins, ríkisútvarpið, og eina
háskólann, Háskóla Islands. Forsetaembættið var eitt utan yfirráða
flokkavaldsins. Forseti hafði því nánast fjöregg lýðræðisins í land-
inu í sinni hendi. Honum var falið að standa vörð um þá nýsköpun
lýðræðis sem stjórnarskráin kallaði eftir og tryggja af fremsta megni
að aldrei aftur yrði hlutskipti þjóðarinnar að búa við óheft vald
stjórnmálaflokka landsins.19
Við getum einnig nánast dagsett hvenær lýðveldið hóf að feta
brautina frá blönduðu kerfi beins lýðræðis og fulltrúalýðræðis yfir
til óhefts fulltrúavalds. Dagurinn var 5. október 1946 þegar Alþingi
hafnaði með þriggja atkvæða mun (27:24) að halda þjóðaratkvæða-
greiðslu um Keflavíkursamninginn sem boðaði grundvallarbreyt-
19 Svanur Kristjánsson (2010a: 57) fjallar um þróun íslenskra stjórnmála í aðdrag-
anda sambandsslita og segir m.a.: „... málsvarar óhefts flokkavalds höfðu veikt
lýðræðið en styrkt mjög stöðu sína, m.a. höfðu þeir treyst tökin á ríkisútvarp-
inu og eina háskóla landsins, Háskóla íslands. Eina valdastofnunin utan yfirráða
flokkavaldsins var embætti forseta íslands."