Skírnir - 01.04.2012, Blaðsíða 70

68
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
ingu á utanríkisstefnu íslands, frá þjóðréttaryfirlýsingu fullvalda
ríkis 1918 um ævarandi hlutleysi yfir til veru erlends herliðs í land-
inu og náinna tengsla við mesta hernaðarveldi þess tíma, Banda-
ríkin. Sveinn Björnsson forseti hafnaði ákalli fjöldahreyfinga í land-
inu um að beita áhrifum sínum til þess að þjóðaratkvæðagreiðsla
færi fram um Keflavíkursamninginn. Þar með hafnaði hann í reynd
fyrri hugmyndum sínum — og stjórnarskrárinnar — um að þjóðin
ætti að ræða og taka ákvarðanir um mikilvæg mál. Nú taldi hann að
í landinu skyldi vera fulltrúalýðræði eingöngu og að beina lýðræðið
hefði einhverju hlutverki að gegna. Kjörnir valdhafar skyldu einir
hafa örlög lands og þjóðar í sínum feðraveldishöndum.20
Þannig hvarf Sveinn Björnsson frá grunnhugmynd stjórnar-
skrárinnar um virkan fullveldisrétt fólksins, beina þátttöku fólks í
ákvörðunum um mikilvægustu mál. Hins vegar stóð hann fast á
sjálfstæðu umboði og valdi þjóðhöfðingjans sem væri ekki bund-
inn af vilja Alþingis og ríkisstjórnar í öllum málum. Þannig taldi
Sveinn að sem þjóðhöfðingja bæri sér skylda til að leggja sjálfstætt
mat á utanríkisstefnu landsins. Þar taldi hann brýna þörf á stefnu-
breytingu og nauðsynlegt að stjórnvöld hyrfu frá yfirlýsingunni um
ævarandi hlutleysi Islands frá 1918, tækju upp náið samstarf við
Bandaríkin og útilokuðu ekki áframhaldandi veru hers Bandaríkj-
anna í landinu eftir lok heimsstyrjaldarinnar. Sömuleiðis virti Sveinn
að vettugi reglur þingstjórnarinnar um að þjóðhöfðinginn hefði
engu hlutverki að gegna við myndun og slit ríkisstjórna eins og sjá
má af stuttri samantekt:
1. Sveinn Björnsson var mjög andsnúinn Nýsköpunarstjórn-
inni — samstjórn Sjálfstæðisflokks, Alþýðuflokks og Sósía-
listaflokks — undir forsæti Ólafs Thors. Sveinn hvatti til að
mynda Bandaríkjastjórn til að gera kröfur um að fá þrjár
20 Hér er byggt á greiningu Svans Kristjánssonar (2012). Engar þjóðaratkvæða-
greiðslur voru í íslenska lýðveldinu fyrr en 2010 þegar kosið var um Icesave-
samning eftir að Ólafur Ragnar Grímsson, forseti íslands, neitaði að staðfesta
lagafrumvarp sem Alþingi hafði samþykkt. Áður hafði Ólafur Ragnar neitað árið
2004 að staðfesta samþykkt frumvarp um fjölmiðla en Alþingi afturkallaði frum-
varpið og kom ekki til þjóðaratkvæðagreiðslu. Valdatími Ólafs Ragnars á for-
setastól er ekki umfjöllunarefni þessarar greinar.