Skírnir - 01.04.2012, Side 83

SKÍRNIR
FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ...
81
og andlegum efnum og bið guð að gefa mér styrk til þess. Ég vona og bið,
að mér auðnist að eiga gott samstarf við stjórnvöld landsins og hafa lífrænt
samstarf við þjóðina, sem mig hefur kjörið til þessa embættis. Hjá fólkinu
í landinu mun hugur minn verða. (Kristján Eldjárn 1986: 11-12, 14)
I ræðunni virtist Kristján ekki gera ráð fyrir neinu hlutverki forseta
Islands í stjórnskipun landsins hvað þá að forsetinn væri einn helsti
forystumaður lýðveldisins. Sama viðhorf kom fram í næstu inn-
setningarræðu 1972. I þeirri þriðju 1976 kvað hins vegar við allt
annan tón. Þar fjallaði Kristján m.a. um störf stjórnarskrárnefndar
og sagði sennilegt að helst muni þykja „forvitnilegt hvort lagt verði
til að hrófla við þætti forsetans í myndun nýrra ríkisstjórna, en í því
efni er honum ætlað veigamikið hlutverk". Og forsetinn skýrði sína
afstöðu: „Mér segir svo hugur um að íslenska þjóðin hafi tekið
tryggð við forsetaembættið, vilji hafa slíkan oddvita sem forsetinn
er. Ef til vill á þjóðkjör forsetans einhvern þátt í þeirri tryggð. En
hvers telur þjóðin sig geta af forsetanum vænst, og til hvers má hann
ætlast af henni? Hér er ekki um neitt að ræða sem ákveðið verður í
lögum og reglugerðum, heldur sambúðarform sem með tímanum
hefur skapast milli forsetans og þess fólks sem fengið hefur honum
embætti sitt“ (Kristján Eldjárn 1986: 209).
I ljósi reynslunnar hafði Kristján Eldjárn augljóslega skipt um
skoðun á forsetaembættinu. í stað þess að horfa til Alþingis og ríkis-
stjórnar hefur hann orðið við ákalli þjóðarinnar sem hefur bundið
tryggð við sinn þjóðkjörna forseta. Aðstæður beinlínis knúðu for-
setann til að taka mikilvægar og umdeildar ákvarðanir á viðsjár-
verðum tímum í stjórnmálum og efnahagslífi landsins. Stöðugleiki
í stjórnmálum hvarf með falli Viðreisnarstjórnarinnar 1971.
Myndun nýrrar stjórnar gekk að vísu nokkuð greitt en stjórnar-
samstarfið varð fljótt mjög brösótt og árið 1974 hafði einn stjórn-
arflokkanna — Samtök frjálslyndra og vinstri manna (SFV) —
splundrast í þrjá hluta. Þrír af fimm þingmönnum flokksins — þar
af einn ráðherra (Björn Jónsson) — hættu stuðningi við ríkis-
stjórnina sem þar með hafði glatað þingmeirihluta sínum. Nýr þing-
meirihluti varð til, samansettur af 22 þingmönnum Sjálfstæðis-
flokks, sex Alþýðuflokksþingmönnum og þrem úr SFV. Fyrirsjá-
anlegt var að Alþingi myndi samþykkja vantraust á ríkisstjórnina