Skírnir - 01.04.2012, Síða 89

SKÍRNIR
FRÁ NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS TIL ...
87
sýndi að 65% aðspurðra voru fylgjandi slíkri kosningu um málið en
21% voru á móti. Daginn eftir að Alþingi samþykkti EES-aðildina
gaf forseti út yfirlýsingu á ríkisráðsfundi. Vék hún fyrst að áskor-
unum frá fjölda manns um að undirrita ekki frumvarpið og sagði
síðan:
Það má öllum ljóst vera að við þær aðstæður er forseta mikill vandi á hönd-
um og ber að sýna ýtrustu varkárni og kynna sér allar hliðar mála til
þrautar. Það hef ég gert og til þess að geta greint ríkisstjórn skýrt og grannt
frá afstöðu minni hef ég boðað til þessa fundar. Árið 1946, í forsetatíð
Sveins Björnssonar, bárust forseta tilmæli af þessu tagi, og nú eins og þá er
boðað til ríkisráðsfundar.
Frá stofnun lýðveldis á íslandi hefur embætti forseta Islands verið í
mótun. Þar hefur jafnt og þétt styrkst sá meginþáttur embættisins að vera
óháð og hafið yfir flokkapólitík og flokkadrætti, en um leið samnefnari um
íslenska þjóðmenningu, mennta- og menningarstefnu, tákn sameiningar en
ekki sundrungar. Glöggt vitni um það eðli embættisins er að enginn forseti
hefur gripið fram fyrir hendur á lýðræðislega kjörnu Alþingi sem tekið
hefur ákvarðanir sínar með lögmætum hætti.43
Meint fordæmi Sveins Björnssonar frá 1946 réð vart neinum úr-
slitum um að Vigdís Finnbogadóttir kaus að staðfesta lögin um
aðild Islands að EES. Þar skiptu aðrir þættir meira máli að hennar
eigin sögn: Annars vegar gerði Vigdís það vegna „Evrópusýnar
sinnar, þ.e. til þess að æska Islands fengi öll tækifærin í mennta-
áætlunum ESB og öllu því sem Evrópa hefur uppá að bjóða og hins
vegar að hún hafi „átt gríðarlega erfitt með að fara gegn þjóðkjörnu
43 Vigdís Finnbogadóttir 1993. Að hluta til var rökstuðningur forsetans á mis-
skilningi byggður. Árið 1946 voru miklar deilur um hinn svokallaða Keflavík-
ursamning. Áskorunum var beint til Sveins Björnssonar um að beita áhrifum
sínum til að málið færi í þjóðaratkvæðagreiðslu. Forsetinn neitaði að verða við
þessum óskum með þeim rökstuðningi að um væri að ræða þingsályktunartillögu,
þar sem að Alþingi veitti ríkisstjórninni heimild til að undirrita Keflavíkur-
samninginn. Slík þingsályktun væri á valdi Alþingis eins en snerti ekki 26. gr.
stjórnarskrárinnar um rétt forseta til að neita að staðfesta lagafrumvörp og fram-
kalla þjóðaratkvæðagreiðslu með þeim hætti. Reyndar er mjög sennilegt að
Sveinn Björnsson hafi ekki viljað beita sér í málinu sökum þess að hann var ein-
dregið fylgjandi Keflavíkursamningnum, en það er önnur saga, sbr. Svan Krist-
jánsson 2012.