Skírnir - 01.04.2012, Side 196

194
EIRÍKUR BERGMANN
SKÍRNIR
konunginn? Lýðveldistakan markar endalok erlends yfirvalds og
lögskilnað við dönsku krúnuna. I nafni samstöðu ákváðu Islend-
ingar að gera sem minnstar breytingar á fullveldisstjórnarskránni
frá árinu 1920 sem að uppistöðu var byggð á dönsku stjórnarskránni
— sem lítið hafði breyst frá endalokum einveldisins árið 1849.2
Á fyrri hluta nítjándu aldar náðu hugmyndastraumar lýðræðis-
byltingarinnar til Danmerkur og grófu undan yfirþjóðlegu ríki kon-
ungs — þar til einveldið lagðist loks endanlega af um miðja öldina.
Einn vandinn við að greina stjórnkerfi er að eldri stjórnarskrár, sem
urðu til við hægfara umskipti frá einveldi til fulltrúalýðræðis, end-
urspegla ekki nægjanlega vel þá stjórnkerfisbreytingu sem orðið
hafði eftir að nýtt lýðræðiskerfi festist í sessi. í sumum þeirra eru
konungar og aðrar eftirlegukindur hins horfna einveldis sagðir
framkvæma ýmsar stjórnarathafnir sem þeir hafa ekki lengur með
höndum. Slíkt leppsorðalag var notað til að raungera breytinguna frá
einveldi til lýðræðis á borði án þess þó að segja það beint í orði. í stað
þess að skrifa breytinguna hreint út er sagt að ráðherrar fari með
vald þjóðhöfðingjans. í þeim má enn finna leifar einveldisins sem
birtast í valdalitlum konungsfjölskyldum víða um Evrópu og fara
aðeins með formlegt hlutverk en standa í reynd utan við almenna
valdakerfið — eins konar táknmynd fyrir löngu horfna tíð.
Þaðan kemur sú arfleifð í íslensku stjórnarskrána að forseti er
sagður fara með ýmis völd sem í raun eru í höndum ráðherra; svo
sem að skipa ráðherra, ákveða tölu þeirra og skipta með þeim
verkum (15. gr.), veita embætti (20. gr.), leggja fyrir Alþingi frum-
vörp til laga og annarra samþykkta (25. gr.), gefa út bráðabirgðalög
(28. gr.), gera þjóðréttarsamninga við önnur ríki (21. gr.), fella niður
saksókn vegna afbrota, náða menn og veita uppgjöf saka (29. gr.)
auk þess að veita undanþágur frá lögum samkvæmt reglum sem
farið hefur verið eftir hingað til (30. gr.). Stjórnarskráin færir for-
setanum þannig ýmis völd sem hún svo kippir til baka í greinum
þar sem segir að forseti sé ábyrgðarlaus af stjórnarathöfnum (11.
gr.) og að forseti láti ráðherra framkvæma vald sitt (13. gr.) enda
öðlast löggjafarmál og stjórnarerindi fyrst gildi þegar ráðherra und-
2 Sjá nánar Guðna Th. Jóhannesson 2011.