Skírnir - 01.04.2012, Blaðsíða 227

SKÍRNIR
EFTIR hrun: ný stjórnarskrá
225
sveigjanlegar til að standast tímans tönn. Stjórnarskrá sem ekki bognar
brotnar (Posner 2007). En sveigjanleiki getur þýtt margt og stöðugleika má
túlka á marga vegu. Þýðir stöðugleiki t.d. að aldrei megi veita neinn afslátt
af mannréttindum eða fórna frelsi fyrir öryggi á neyðartímum? Ef meiri-
hlutinn fer á taugum á hættustund og lætur hjá líða að vernda réttindi
minnihlutans er auðvelt að halda því fram að ekki skuli víkja frá grund-
vallaratriðum. Hins vegar bendir Posner (2007) á að stjórnarskrá sé ekki
sjálfsmorðssamningur og ríkisstjórnir geti stundum þurft að slaka á ítrustu
mannréttindakröfum í bráð til að bjarga mannslífum til lengdar.
Þar að auki hljóta stjórnarskrár að endurspegla aðstæður á hverjum
stað, siði, hefðir og sögu. Sumar þjóðir virðast hafa tamið sér svo ríkan aga
að þeim duga tiltölulega fáar og rúmar grundvallarreglur til að halda sam-
félaginu við efnið. Hér má nefna Dani til sögunnar. Sumar aðrar þjóðir
virðast ekki hafa sama aga til að bera og þurfa því kannski fremur á býsna
nákvæmum og jafnvel smásmugulegum lögum og reglum að halda. Smeyk-
ur er ég um að það geti átt við um Islendinga! Ekki skal hér lagt út á þá
hálu braut að velta vöngum um „þjóðareðli" en ætli hefðir og aldur sam-
félagsins og stofnana þess hafi ekki sitt að segja. Stutt er síðan ísland þurfti
að standa á eigin fótum og sumt bendir til að við eigum enn talsvert ólært.
Frá árinu 1939 hefur íslenska krónan t.d. glatað 99,95% af verðgildi sínu
miðað við danska krónu, móðurmyntina. Sú staðreynd vitnar um skort á
aga, bæði fjárhagsaga og stjórnmálaaga. Gildandi stjórnarskrá Islands er
byggð mjög nákvæmlega á dönsku stjórnarskránni en agaleysið hér heima
gæti skýrt hvers vegna danska stjórnarskráin virðist duga vel en sú íslenska
síður. Dönsku stjórnarskránni hefur ekki verið breytt síðan 1953 en lengi
hefur legið fyrir að breyta þurfi íslensku stjórnarskránni, og raunar hefur
það verið gert nokkrum sinnum þótt í smáum stíl sé enn sem komið er.
Þá er vert að hafa í huga að kostir og gallar stjórnarskráa geta breyst í
tímans rás. Ákvæði bandarísku stjórnarskrárinnar frá 1787 um valdmörk og
mótvægi hafa t.d. löngum verið talin einhver helsti kostur hennar en um
þessar mundir má þó e.t.v. halda því fram að einmitt þau ákvæði eigi um-
talsverðan þátt í því pólitíska þrátefli sem stendur bandarískum stjórn-
málum fyrir þrifum.
Á íslandi virðist mér skortur á skýrum ákvæðum um valdmörk og mót-
vægi í stjórnarskránni frá 1944 hafa orðið til þess að framkvæmdarvaldið
hefur rutt sér um of til rúms, á kostnað bæði löggjafarvalds og dómsvalds.
Þrjú dæmi duga til að lýsa vandanum. í fyrsta lagi ákváðu tveir ráðherrar
nánast upp á sitt eindæmi að setja ísland á lista yfir „bandalag hinna viljugu“
sem studdi innrás Bandaríkjanna í írak 2003. Þetta gerðu þeir án nokkurs