Skírnir - 01.04.2012, Qupperneq 229

SKÍRNIR
eftir hrun: ný stjórnarskrá
227
henni fylgdi langþráð sjálfstæðisyfirlýsing. íslendingar höfðu ákveðið að
losa sig undan stjórn Dana í samræmi við sambandslagasamninginn frá 1918
og það var talin skylda hvers Islendings að kjósa „rétt“ þegar stjórnarskráin
var borin undir atkvæði.
I grófum dráttum má segja að stjórnarskráin 1944 hafi verið lítt breytt
frá því sem var nema að forseti kom í stað konungs. Sveinn Björnsson rík-
isstjóri hafði þá framsýni til að bera að krefjast þess að forseti hins nýja
lýðveldis yrði þjóðkjörinn en ekki valinn af Alþingi eins og stjórnmála-
mennirnir vildu. Sveinn naut góðs af því að vegna innbyrðis togstreitu voru
stærstu stjórnmálaflokkarnir nær óstarfhæfir og 1942 hafði Sveinn gripið til
þess ráðs að skipa utanþingsstjórn, flokkunum til lítillar gleði. Fyrsta vís-
indalega skoðanakönnun á Islandi var gerð um þetta leyti og sýndi að 70%
landsmanna vildu þjóðkjörinn forseta (Torfi Ásgeirsson 1943). Úr varð að
samkvæmt stjórnarskránni hafði forseti einkum tvenns konar völd. I fyrsta
lagi útdeildi hann stjórnarmyndunarumboði eftir þingkosningar. I öðru
lagi fékk hann málskotsrétt sem þó var ekki nýttur fyrr en árið 2004 þegar
forsetinn skaut til þjóðarinnar fjölmiðlalögum sem var í reynd stefnt gegn
tilteknu fyrirtæki á fjölmiðlamarkaði. Þjóðaratkvæðagreiðsla um hin um-
deildu lög fór þó ekki fram þar eð ríkisstjórnin dró þau til baka.
Þannig vildi það til að íslendingar tóku upp forsetaþingræði einna
fyrstir þjóða í Evrópu. í því felst að þjóðkjörinn forseti hefur umtalsverð
raunveruleg og táknræn völd og forsætisráðherra verður að njóta stuðnings
þjóðkjörins þings (Duverger 1980). Nú á tímum er slíkt forsetaþingræði
við lýði í Austurríki, Búlgaríu, Finnlandi, Frakklandi, Irlandi, Póllandi,
Portúgal og Rúmeníu, auk Islands, þó að völd forsetans í þessum löndum
séu mismikil.
Það fylgdi sögunni að lýðveldisstjórnarskráin væri aðeins til bráða-
birgða og yrði endurskoðuð eigi síðar en 1945. Ekki var það loforð þó efnt
og margar tilraunir stjórnmálamanna síðan til að ljúka heildarendurskoðun
stjórnarskrárinnar runnu út í sandinn. Sjö sinnum voru breytingar gerðar
en þær fólust aðeins í breytingum á kjördæmaskipan auk þess sem deilda-
skipting Alþingis var felld niður og 1995 var tekinn upp mannréttindakafli
vegna þess að Island hafði samþykkt mannréttindasáttmála Evrópu ári
áður. Of langt væri hér upp að telja þær tilraunir sem gerðar hafa verið til
að semja Islendingum nýja stjórnarskrá. Þar koma við sögu margir merkir
menn sem voru staðráðnir í að ljúka verkinu en hik og tregða höfðu alltaf
að lokum sigur. Það var loks eftir hrunið og búsáhaldabyltinguna í byrjun
árs 2009 að skriður komst á málið.