Morgunblaðið - 17.10.2018, Síða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. OKTÓBER 2018
Á varðbergi í umferðinni Stór og stæðilegur hundur af husky-kyni, bláeygt sjarmatröll, horfir út um glugga á bíl í Hlíðunum í Reykjavík og hefur vakandi auga með því sem ökumenn aðhafast.
Hari
Málfrelsið er einn hornsteina
lýðræðisins. Frelsi til að tjá skoð-
anir sínar er helgur réttur borg-
aranna. Samkeppni hugmynda og
skoðana hefur verið aflvaki fram-
fara í frjálsum samfélögum og
leyst þau undan ánauð harð-
stjóra, sem skáka ýmist í skjóli
öfgafullra trúarkenninga eða
hugmyndafræði alræðis eða ein-
ræðis.
Málfrelsi er ekki aðeins frelsi
til að koma sjónarmiðum sínum
og skoðunum á framfæri, heldur einnig rétt-
urinn til að hafa rangt fyrir sér. Að vera forpok-
aður og gamaldags er réttur allra, með sama
hætti og allir eiga rétt til þess að boða nýjar hug-
myndir – nálgast hlutina með öðrum hætti en áð-
ur hefur verið gert.
Málfrelsið er ekki bundið við skoðanir sem eru
vinsælar, falla í frjóan jarðveg eða njóta al-
mennrar viðurkenningar. Málfrelsið er rétt-
urinn til að ganga á móti straumnum, setja fram
ögrandi skoðun – tala fyrir óvinsælu sjónarmiði
sem jafnvel byggist á staðleysum.
Stjórnarskráin tryggir öllum frelsi skoðana
sinna og sannfæringar. Frelsið er hins vegar
ekki án ábyrgðar. Með málfrelsi þurfa menn að
standa við orð sín og bera á þeim ábyrgð. „Hver
maður á rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en
ábyrgjast verður hann þær fyrir dómi,“ segir í
meðal annars 73. grein grundvallarlaga okkar.
Samkvæmt hegningarlögum er það refsivert að
hæðast að, rógbera, smána eða ógna manni eða
hópi manna með opinberum ummælum eða ann-
ars konar tjáningu, „svo sem með myndum eða
táknum, vegna þjóðernis, litarháttar, kynþáttar,
trúarbragða, kynhneigðar eða kynvitundar“.
Hatursorðræða
Sem siðað og frjálst samfélag viljum við koma
í veg fyrir hatursorðræðu og við líðum ekki að
kynt sé undir ofbeldi gagnvart einstaklingum
eða hópum. En skoðanir og viðhorf sem okkur
finnst rangar, fyrirlitlegar eða óþægilegar, get-
um við ekki afgreitt með þeim einfalda hætti að
um hatursorðræðu sé að ræða. Við lendum fyrr
eða síðar á villigötum og gröfum undan horn-
steinum lýðræðisins.
Það er ekki einfalt að skilgreina hvað er hat-
ursorðræða og hvað ekki. Á þetta er bent í riti
sem Jóna Aðalheiður Pálmadóttir og Iuliana
Kalenikova sömdu og Mannréttindaskrifstofa
Íslands gaf út árið 2004. Skoða þurfi hvert tilvik
fyrir sig og athuga hver ásetningur geranda sé
og hvaða áhrif tjáning sé líkleg að hafa. Hvatn-
ing eða áskorun verði að vera til staðar og ásetn-
ingur til að ýta undir hatur á ákveðnum hópi.
Orðin sem sögð eru afmarka því ekki hvort um
hatursorðræðu sé að ræða eða ekki.
Fyrr í þessum mánuði ákvað yfirstjórn Há-
Prófessor í stjórnmálafræði lýsti því yfir í að-
draganda forsetakosninga 2016 að einn fram-
bjóðandinn – Davíð Oddsson – væri „mesti
ógæfumaður Íslandssögunnar í pólitík, Sturla
Sighvatsson included“.
Sturla [1199-1238] var einn helsti höfðingi
Sturlunga. Hann var sagður yfirgangssamur
og vílaði ekki fyrir sér að ganga á alla gerða
samninga ef það hentaði. Sturla gekk Nor-
egskonungi á hönd og vann að því að koma Ís-
landi undir konung. Aðalgeir Kristjánsson,
fyrrverandi landsbókavörður, skrifaði í Morg-
unblaðið í ágúst árið 2000, að saga Sturlu hefði
verið flétta hagsmunasamninga, vinslita og
undirmála. Háskólakennarinn reyndi að afsaka
sig síðar með því að um „stráksskap“ hefði ver-
ið að ræða hjá manni sem er kominn á sjötugs-
aldurinn.
Skrímsli og nasistar
Í ágúst 2009 ræddi prófessor í stjórn-
málafræðum við blaðamann og kallaði hóp
sjálfstæðismanna skrímsladeild. Í þeirri deild
voru þeir sem töldu rangt að íslenskir skatt-
greiðendur yrðu látnir axla skuldir Landsbank-
ans vegna Icesave-reikninga í Bretlandi og
Hollandi. Í huga fræðimannsins var rétt að
skilgreina andstæðinga Icesave-samninganna
sem einhverskonar óvætti eða skrímsli. Við-
komandi hefur ekki legið undir ásökunum um
hatursorðræðu.
Sitjandi formaður eins stjórnarand-
stöðuflokksins hefur kallað fyrrverandi flokks-
bræður og -systur svartstakka – líkt þeim við
fasista og ofbeldismenn. Fyrr á þessu ári gekk
hagfræðiprófessor enn lengra og líkti sjálf-
stæðismönnum við nasista! Yfirmenn Háskóla
Íslands líta ekki á samlíkingu við morðóða
hunda sem hatursorðræðu.
Við Íslendingar höfum verið sammála um að
konur og karlar skuli njóta jafns réttar og að
allir séu „jafnir fyrir lögum og njóta mannrétt-
inda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoð-
ana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar,
efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti“ eins
og segir í 65. grein stjórnarskrárinnar. Ef til
vill er nauðsynlegt við endurskoðun stjórn-
arskrárinnar að bæta við ákvæði um að allir
skuli jafnir óháð skoðunum sínum og lífs-
viðhorfum. Svo er auðvitað hægt að setja á fót
löggildingarstofu skoðana sem getur út vottorð
fyrir löggiltar skoðanir.
skólans í Reykjavík að reka lektor
vegna ummæla – vissulega heimsku-
legra ummæla – í lokuðum hópi á
samfélagsmiðli. Kennarinn sem vill
„síður vinna með konum“ virðist
sannfærður um að best sé að að-
greina vinnustaði karla og kvenna.
Fyrir flesta er þetta viðhorf óskilj-
anlegt og merki um gráa forneskju.
Eftir að fjölmiðlar fluttu fréttir af
brottrekstrinum hafa forráðamenn
HR varið ákvörðun sína með því að
halda því fram að kennarinn hafi
gerst sekur eða kunni að hafa gerst
sekur um hatursorðræðu í garð
kvenna. Hér er langt seilst en að lík-
indum kemur til kasta dómstóla að kveða upp úr
um það. Hitt er víst að sameiginleg yfirlýsing
rektora allra íslenskra háskóla, sem undirrituð
var árið 2005 er gleymd og liggur rykfallin í ein-
hverri skúffu HR. Þar segir meðal annars:
„Háskólum ber að standa vörð um akademískt
frelsi sem felur m.a. í sér að einstaklingur geti
stundað rannsóknir, kennslu eða nám án óeðli-
legrar íhlutunar laga, stofnana, eða félagshópa.
Sá sem nýtur akademísks frelsis getur leitað
þekkingar og tjáð sannfæringu sína án þess að
eiga á hættu að það bitni á starfsöryggi hans eða
öðrum mikilvægum hagsmunum.“
Og síðar segir einnig:
„Akademískt frelsi í háskólasamfélagi felur í
sér rétt háskólamanna til að gagnrýna stefnu og
starfshætti stofnunar sinnar. Það felur í sér
borgaralegan rétt til tjáningar og þátttöku í
stjórn- og félagsmálum utan háskólans, án þess
að það bitni á árangursmati, framgangi eða
starfskjörum.“
Hótanir og dómsdagsspár
Háskólakennarar og ekki síst prófessorar hafa
í gegnum tíðina sett sitt mark á þjóðmálaumræð-
una. Á stundum ganga þeir hart fram í þjóð-
félagsgagnrýni og ekki falla skoðanir þeirra öll-
um í geð. Fáum hefur komið til hugar að ganga á
rétt þeirra til að setja fram skoðanir eða hug-
myndir, jafnvel þegar hafðar eru uppi hótanir
eða dómsdagsspár geri almenningur ekki eins og
þeir telja rétt og skylt.
„Samþykki Alþingi ekki ríkisábyrgð á Icesave-
lánið gæti skapast stríðsástand í efnahagslífinu
hérlendis, Ísland fengi hvergi fyrirgreiðslu, fyr-
irtæki færu unnvörpum í þrot og við yrðum sett á
sama stall í samfélagi þjóðanna og Kúba og
Norður-Kórea.“
Þetta sagði einn hagfræðiprófessor Háskóla
Íslands þegar deilt var um Icesave-samning.
Starfsbróðir hans tók undir og lýsti því yfir að Ís-
land yrði „svona Kúba norðursins“, yrði samn-
ingurinn ekki samþykktur. Annar hafði burði og
manndóm til að biðjast afsökunar á ummælum
sínum – þau hafi verið vanhugsuð og kjánaleg.
Hinn er líklega sama sinnis – sannfærður um eig-
in röksemdafærslu og hótanir um stríðsástand.
Engu skiptir þótt sagan sýni annað – allt annað.
Eftir Óla Björn
Kárason »Ef til vill er nauðsynlegt viðendurskoðun stjórnar-
skrárinnar að bæta við ákvæði
um að allir skuli jafnir óháð
skoðunum sínum og lífsvið-
horfum.
Óli Björn
Kárason
Höfundur er þingmaður Sjálfstæðisflokks.
Löggilding skoðana
Sigurjón Benediktsson sendir
mér frekar kalda kveðju í
Morgunblaðinu vegna ummæla
sem ég hef haft uppi í tilefni af
dómi Hæstaréttar á árinu 1980 í
svonefndum Guðmundar- og
Geirfinnsmálum. Faðir Sigurjóns
var einn af dómurunum sem
kváðu upp dóminn. Hann er nú
látinn.
Ég geri enga athugasemd við
að Sigurjón taki upp hanskann
fyrir föður sinn. Hann hefur bara
sóma af því. Ég held að faðir
Sigurjóns og raunar flestir hinna
dómaranna hafi verið ágætis-
menn sem höfðu enga löngun til
að eiga aðild að slíkum dómi sem
þessum. Ég held að þessir menn
séu meðal fórnarlambanna í mál-
inu, því þeir létu undan þrýstingi
frá umhverfinu, m.a. yfirvöldum
dómsmála. Þeir hafa vísast ekki
viljað leggja aftur á þjóðina þá
martröð sem dómsmálaráðherr-
ann sjálfur hafði sagt að létt
hefði verið af henni.
Eftirfarandi atriði lágu fyrir í
málinu sem dæmt var 1980: Eng-
in lík höfðu fundist, engan
glæpavettvang var hægt að
skoða, enginn vissi hvernig sak-
borningarnir höfðu átt að at-
hafna sig við manndrápin eða
hver morðtólin eiga að hafa verið
og fyrir lá að játningar sakborn-
inga voru fengnar við alvarlegt
harðræði, þar sem einhverjum
þeirra hafði verið haldið í allt að
tvö ár í einangrunarfangelsi.
Mér finnst að dómararnir sem
kváðu upp dóminn hefðu átt að
ráða við þetta. En þrýstingurinn
úr umhverfinu varð yfirsterkari.
Það breytir því ekki að faðir Sig-
urjóns var mætur maður. Ég bar
gæfu til að kynnast honum lítil-
lega og hef ekkert nema gott af
þeim kynnum að segja.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Fleiri
fórnar-
lömb
Höfundur er lögmaður.