Morgunblaðið - 29.11.2018, Blaðsíða 70

70 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2018
Dalvegi 16c | 201 Kópavogur | Sími 568 6411 | rafvorur@rafvorur.is
Þvottavélar
og þurrkarar
sem taka
10,1 kg
Amerísk heimilistæki
rafvorur.isRAFVÖRUR ehf
20%
afsláttur
af hreinsun/
þvotti á
gluggatjöldum
út nóvember
Traust og góð þjónusta í 65 ár
Álfabakka 12, 109 Reykjavík • s 557 2400 • www.bjorg.is • Opið virka daga kl. 8-18
Ef lesendur leita að of-beldi, morðum, svikum,framhjáhaldi, mansali,spennu og góðri fléttu
þá gæti Fléttubönd önnur bók
Stefáns Sturlu Sigurjónssonar, í
þríleik um lögreglukonuna Lísu og
aðstoðarfólk
hennar, hentað.
Fyrsta bókin í
þríleiknum,
Fuglaskoðarinn
kom út 2017 auk
þess hefur Stef-
án Sturla skrifað
tvær barna-
bækur.
Fléttubönd
fjallar um lögreglukonuna Lísu
sem leggur sig alla fram um að
leysa sakamál og vinnur að úrs-
lausn þeirra á óaðfinnanlegan hátt.
Í lögreglustarfinu er hún örugg en
annað er upp á teningnum þegar
kemur að samskiptum við aðra ut-
an starfs og jafnvel við eigin fjöl-
skyldu. Söguþráður Fléttubanda er
á þá leið að lík af nýfæddu barni
finnst í ruslapoka úti á götu í
Lindahverfi í Kópavogi. Erfitt
reynist að finna hver hafi skilið
barnið eftir. Í leit lögreglunar að
foreldri barnsins blandast inn önn-
ur mál og að lokum þurfa Lísa og
hjálparkokkar hennar að leysa tvö
morðmál.
Sögufléttan er góð og tekur góð-
an sprett í lok bókarinnar. Sögu-
þráðurinn er aftur á móti á köflum
ruglingslegur og eftir sitja spurn-
ingar um hvaða hlutverki konan við
sjóinn gegndi og hvað stóð í bréf-
inu til Kára. Hugsanlega á það eft-
ir að koma í ljós í síðustu bók þrí-
leiksins en hvort sem það verður
eða ekki þá trufluðu þessi atriði við
lestur bókarinnar.
Persónusköpun er góð þegar
kemur að Tomma og Sigrúnu. En
persóna Lísu er ekki sannfærandi
og minnir um of á Sögu Norén,
sérlunduðu rannsóknarlögreglu-
konuna úr sakamálaþáttunum Brú-
in. Einnig vantar eitthvað dýpra í
persónusköpun Kára til þess að
gera hann trúverðugri.
Titill bókarinnar, Fléttubönd,
fellur vel að söguþræði þar sem all-
ir þræðir fléttast að lokum á
óvæntan hátt í trúverðugum sögu-
lokum.
Ofbeldi og grimmd
Spenna Fléttubönd er önnur bók
Stefáns Sturlu Sigurjónssonar.
Glæpasaga
Fléttubönd bbbnn
Eftr Stefán Sturlu Sigurjónsson
Ormstunga, 2018. Kilja, 205 bls.
GUÐRÚN
ERLINGSDÓTTIR
BÆKUR
Skúli fógeti er líklega í sennþjóðhetja og þjóðsagnaper-sóna í huga þorra lands-manna og áreiðanlega allra
þeirra Skagfirðinga sem lærðu Ís-
landssögu meðan hún var enn
kennd en Skúli var sýslumaður þar
í 13 ár. Við munum öll: „Mældu
rétt, strákur“ og eiginlega var hon-
um þakkað heima í Skagafirði að
formæðurnar þurftu ekki að sjóða
graut eða baka
brauð úr möðk-
uðu mjöli. Svo
varð hann land-
fógeti (rukkari
konungs o.fl.) og
stríddi við er-
lenda kaupmenn
og hafði oft
sigur. Verslunar-
mannafélag
Reykjavíkur lét Guðmund í Miðdal
höggva af honum styttu sem nú
stendur í Fógetagarði svokölluðum,
elsta kirkjugarði Reykjavíkur sem
senn verður hótelstétt yfir dauðra
manna beinum. Skúli er hraustleg-
ur og vörpulegur maður á stalli,
ágætlega búinn sem kallast á við
ljóð Gríms Thomsen, en enginn veit
hvernig Skúli var álits. Líklega
hefði hann ekki verið áfjáður í að
láta mynda sig því að andlit hans
var örum sett eftir bólusótt. En
þarna stendur hann nú samt – við
enda Aðalstrætis sem hann mótaði
öðrum fremur.
Nú er komin út „Saga frá
átjándu öld“ þar sem Skúli
Magnússon (1711-1794) er í önd-
vegi, sýslumaður, landfógeti, for-
stöðumaður fyrirtækja í Reykjavík
og frumkvöðull í byggingamálum
og atvinnulífi, skjalasýslari og
mætti fleira telja honum til ágætis.
Á hinn bóginn reyndist hann konu
(m?) vafasamur fylginautur eða ást-
maður og hann var eyðslusamur,
oft umfram efni, harður sýslumað-
ur eins og öldin bauð (þótt höf-
undur gefi í skyn milli lína að hann
hafi vorkennt hungursnauðum þjóf-
um sem hann lét strýkja og brenni-
merkja), fullur frændhygli, ölkær
svo að stundum varð úr ofdrykkja
og verður nú staðar numið. „Hefir
hver sér til ágætis nokkuð“ segir í
Njálu, en að vísu að gefnu tilefni.
Höfundur rekur sögu Skúla frá
vöggu norður í Kelduhverfi til graf-
ar bak við altari Viðeyjarkirkju í
röð tímans rásar. Það hafa fræði-
menn áður gert (Jón Aðils, Lýður
Björnsson o.fl.) og Þórunn endur-
tekur lítt það sem þeir hafa skrifað,
vísar í ritin en hnippir í það sem
stangast á við heimildir hennar.
Það er eftirbreytni vert. Eftir-
tektarvert er að Skúli var bráð-
hress fram í andlátið hjá Aðils en
skv. traustum heimildum Þórunnar
bagaði Skúla gikt síðustu árin. Á
tímum þjóðfrelsisbaráttu urðu þjóð-
hetjur ekki giktveikar, einungis
lurðulegar síðustu dagana.
Og hvernig hefur þá til tekist um
þessa nýju frásögn af viðburða-
ríkum ferli Skúla? Frásögn, segir
rýnir sem er þó saga því bak við
bókina þrumir mikið heimildasafn á
netinu og er til þess vísað við bók-
arbyrjun. Á netinu er greinargóð
heimildaskrá, heimildalykill og
-safn, mikill bálkur með tryggileg-
um tilvísunum að því er þessi rýnir
fær séð við snögga athugun. Frá-
sögnin er reist á þessum heim-
ildum. Þessi aðferð fellur í ljúfa löð
því að bókin er skrifuð handa al-
þýðu manna sem er ósárt um að
tilvísanir séu á netinu. Menn geta
svo þrasað um hvort bókin sé
fræðirit. Hér eimir ekki af ‚ritrýnd-
um stíl‘ sem svo er kallaður og
tröllríður t.d. tímaritum sem í eina
tíð voru ætluð almenningi en eru
honum nú að mestu lokuð bók. Þar
er öll röksemdafærsla orðuð svo
varfærnislega að þar glittir ekki í
gildishlaðin lýsingarorð og niður-
stöður eru hjúpaðar tilvísunum og
slegnar slíkum varnöglum að Jón
og Gunna vita ekki sitt rjúkandi
ráð. Dó hann eða dó hann ekki?
Aðal góðra vísindamanna á akri
fræðanna er að skila rannsóknum
sínum til fólksins á máli sem það
skilur. Það er ‚kort‘ um það um
þessar mundir, svo slett sé dönsku
í tilbreytingarskyni. Vísinda-
samfélagið er eiginlega farið að
hverfast um sjálft sig, stundum í
launakroppi. Það er óheppilegt og
skaðlegt.
Skúli fógeti er bráðskemmtileg
bók og grípur lesandann. Stíllinn er
ágengur, samsamandi: „Við munum
að Skúli“, „gleymum ekki að“, „höf-
um hugfast aldarfarið“ o.fl. Les-
andinn kemst ekki upp með neitt
sjúsk. Frásögnin er að jafnaði hröð,
málsgreinar víða stuttar, orðafar
fjörlegt eins og t.d. þar sem lýst er
starfsfólki innréttinganna, um 100
manns: „Alvöru fólk er bak við
þessar tölur, skrautlegt lið með
dúndrandi hjörtu og mismikla lús,
útlendingar í kúltúrsjokki, skip-
stjórar, skipshafnir, vefarar, ker-
aldasmiðir, járnsmiður, kaðlari og
sútari, spinnerskur og pillerskur,
sem ei komust í tölu sveina“ (187).
Hún lýsir því hvernig Reykjavík
stækkaði: „Svo kom dómsvaldið,
latínuskólinn, alþingi, háyfirvaldið,
fógeti, landlæknir og allir. Nema
þeir sem aldrei fóru suður“ (187).
Meðal þess sem innréttingarnar
framleiddu voru fjörlega lituð efni:
„Rauðar buxur og bláar, skærar
eins og Megas gekk hér í fyrstur
manna eftir að dökka og litlausa
tískan heltók karlkynið í París um
miðja nítjándu öld“ (188). Víðar er
nótin dregin alveg til nútímans:
„Hvað ef Skúli elskaði Guðrúnu
fögru meira en Steinunni? Hann
hefur þá borið harm sinn í hljóði.
Embætti hans og heiður var í
hættu. Í samtímanum getur maður
í þessari stöðu látið hjartað ráða
för, en þessir tímar leyfðu ekki
slíkan munað“ (114) og litlu síðar
um óléttu þeirra beggja, Guðrúnar
og Steinunnar: „Skúli hlýtur að
hafa haft stofu eða hús að búa í,
sýslumaðurinn. Og hvernig komu
þessi börn undir? Læddust þær til
hans til skiptis? Vissu þær hvor af
annarri? Keppnin trekkir upp löng-
unina. Þetta var spurning um lífs-
metnað, að eignast háttsettan emb-
ættismann“ (115). Höfundi eru
þessi mál hugstæð, enda voru
kvennamál Skúla mjög sérstæð:
„Við erum mannleg og náttúran
segir til sín. Heldur betur. Ástin
blindar og brjálar, á öllum öldum“
(118); þau Steinunn og Skúli komu
sjö börnum til manns.
Sögusamúðin er með hinum
smæstu, þeim sem Skúli var að
hýða heima í Skagafirði, þeim sem
hnupluðu fiski, þeim sem fengu
laun skorin við nögl í nýju stofn-
unum syðra, konunni sem Skúli
skildi eftir á köldum klaka. Skúli er
samt í uppáhaldi höfundar þótt
Þórunn sjái manna best galla hans
og höndli þá með miskunnsemi.
Það er enn dýrðarljómi yfir honum
í þessari bók þótt hann sé daufur
miðað við bjarmann í gömlum
kennslubókum í sögu. Þórunn svið-
setur atburði eins og í fyrri bókum
sínum og gerir það býsna djarflega:
„Maddama Oddný kíkir á hann yfir
glas af púrtvíni, sér hann hýrgast,
tekur að hýrna sjálf og brúin milli
þeirra er þá stund úr bláklukkum“
(55). Stundum tekur skáldið völdin
eins og þegar Skúli ríður suður til
þess að taka við embætti landfóg-
eta: „Fari nú Skagafjörður ætíð
vel. Menn sáu og heyrðu og sögðu
frá. Stundin varð vængjuð. Fugl úr
bláu silki flaug úr rekkjurefli og
settist“ (164). Eggert Ólafsson og
Björn í Sauðlauksdal kallar hún
landreisnarmenn (88) og fer vel á
því. Hins vegar kallar hún alþingi á
Þingvöllum jafnan landsþing,
kannski til þess að marka mismun-
inn á alþingi til forna og þinghald-
inu á dögum Skúla.
Bókin er fallega heiman búin.
Allar litmyndir eru í einni örk um
miðbik bókar, væntanlega í sparn-
aðarskyni, skýringartextar spar-
legir, en betur fer á að dreifa
myndum eins og frásögninni hent-
ar. Rýni finnst jafnan betra að
myndartextar séu prentaðir hjá
viðkomandi mynd, ekki aftast einir
og sér. Nafnaskrá fylgir ritinu, þó
þannig að hvergi er getið heim-
ilisfesti sem er galli. Mörg orð
koma fyrir um mál, vog og mynt í
textanum sem eru fjarlæg nútíma-
mönnum; (kirkju)kúgildi, hundrað í
jörðum (sjá þó bls. 199) eða varn-
ingi, alin, dalur, kúrantmynt o.fl.
Það er lítil fyrirhöfn jafn sjóuðum
höfundi og Þórunn er að taka sam-
an stuttar skýringar handa
ókunnum lesanda; slíkur orðalisti
er lykill að skilningi.
Skúli Magnússon var kræfur karl
og hraustur, jafnvel eftir að giktin
tók að ergja hann. Saga hans er
einkar grípandi og vissulega skír-
skotar hún ríkulega til samtímans.
Kræfur karl og hraustur
Morgunblaðið/Ómar
Grípandi Saga Skúla fógeta, rituð af Þórunni Valdimarsdóttur, er einkar
grípandi og skírskotar ríkulega til samtímans, að mati gagnrýnanda.
Ævisaga
Skúli fógeti – Faðir Reykjavíkur. Saga
frá átjándu öld bbbmn
Eftir Þórunni Valdimarsdóttur.
JPV útgáfa, 2018. Innb., 256 bls.;
myndaskrá, nafnaskrá.
SÖLVI
SVEINSSON
BÆKUR