Morgunblaðið - 29.11.2018, Blaðsíða 48

48 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2018
Talið er að um 90%
kvenna á Íslandi hafi
tekið sér frí frá störfum
utan sem innan heimilis
24. október 1975 og
skundað til fundar við
kynsystur sínar víða
um land en langflestar
á útifund á Lækjartorgi
í Reykjavík. Þangað
streymdu konur úr öll-
um hverfum borgar-
innar, nálægum
sveitarfélögum og héruðum þar til
myndast hafði ein mesta fjölda-
samkoma Íslandssögunnar, 25-30
þúsund manns. Undirrituð var í þeim
stóra hópi sem kom að undirbúningi
útifundarins og engin orð fá lýst
þeirri gleðiblöndnu undrun sem það
vakti í brjóstum okkar sem stóðum á
sviðinu að fylgjast með konunum
streyma niður Bankastrætið í göngu
sem ætlaði engan endi að taka.
Konur streymdu einnig um Lækj-
argötu, Hverfisgötu, Austurstræti,
Hafnarstræti og frá Reykjavíkur-
höfn, því Akraborgin kom full af kon-
um frá Akranesi. Íslenskar konur
kröfðust jafnréttis á við karla, sömu
launa fyrir sömu vinnu, jafnra tæki-
færa til menntunar og starfa, um-
ráðaréttar yfir eigin líkama, þær
kröfðust þess að vera metnar að
verðleikum.
Alheimshreyfing
Þessi einstæði atburður, sem vakti
heimsathygli, hefur fyrir löngu öðl-
ast sess meðal viðburða sem valdið
hafa straumhvörfum í Íslandssög-
unni. Og eins og gildir um flesta slíka
átti hann sér langan aðdraganda,
tekist var á jafnt um hugmyndina
sem framkvæmd hennar. Svipað hef-
ur orðið uppi á teningnum þegar
reynt er að endurtaka leikinn eða
leggja nýtt mat á áhrifin. Deilt er
um, hvort þetta hafi verið nógu rót-
tæk aðgerð, hverjum beri að þakka
öðrum fremur, hver hafi átt hug-
myndina o.s.frv. En satt að segja
hafði umræða um kvennaverkfall
skotið upp kollinum í fleiri löndum.
Leikrit Forn-Grikkjans Ari-
stofanesar, Lýsistrata, hafði gengið í
endurnýjun lífdaga m.a. í Skandinav-
íu, og hér á landi hafði Brynja Bene-
diktsdóttir sett verkið á svið, fyrst á
Herranótt Mennta-
skólans í Reykjavík
1970 en síðar í Þjóðleik-
húsinu leikárið 1972-73
við frábærar und-
irtektir. Verkið segir
frá konu sem tók sér
fyrir hendur að fá kyn-
systur sínar, jafnt hefð-
arkonur Aþenu sem
hinar herskáu Spört-
umeyjar, til þess að
fara í kynlífsverkfall í
mótmælaskyni við lát-
lausan ófrið karlanna
þeirra. Lýsistrata veitti
innblástur við stofnun Rauðsokka-
hreyfingarinnar 1. maí 1970, þótt
hreyfingin ætti sér að sjálfsögðu nú-
tímalegri fyrirmynd í samnefndri
hreyfingu í Danmörku og víðar. P-
pillan var komin til sögunnar og áhrif
hennar á líf kvenna og möguleika til
víðtækari þátttöku í þjóðlífinu var að
koma fram í dagsljósið. Miklar þjóð-
félagshræringar höfðu verið í okkar
heimshluta frá 6́8, en hvatning að of-
an til aðgerða í þágu kvenna kom frá
allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna
sem hafði samþykkt að helga árið
1975 konum um allan heim og bar-
áttu fyrir bættum kjörum þeirra. Yf-
irskrift ársins var: Jafnrétti –
framþróun – friður. Í gangi var al-
heimsátak. Alheimsákall;
Já ég þori, get og vil
Íslenskar konur svöruðu kalli með
víðtækari hætti en annars staðar
gerðist. Íslensk stjórnvöld voru sein
að bregðast við samþykkt SÞ, op-
inber kvennaársnefnd var ekki skip-
uð fyrr en í lok maí, en í grasrótinni
reyndist mikið líf. Í landinu störfuðu
fjölmargar kvennahreyfingar, þeirra
róttækust Rauðsokkahreyfingin,
sem frá stofnun hafði staðið fyrir
mörgum frumlegum og ögrandi
uppákomum sem ætlað var að af-
hjúpa kúgun kvenna á flestum svið-
um. Í glæsilegri bók um Kvennafríið
1975 og aðdraganda þess, Já, ég þori,
get og vil, sem listakonan Hildur Há-
konardóttir tók saman, má lesa um
einbeitni forystukvenna rauðsokka
og staðfestu við að vinna hugmynd-
inni um kvennaverkfall fylgi. Bókin
var gefin út hjá forlaginu Sölku 2005
þegar 30 ár voru liðin frá kvennafrí-
deginum 1975 og í tengslum við
endurtekið kvennafrí og mikinn
fjöldafund, á Ingólfstorgi að því
sinni. Hildur dregur að verðleikum
fram hlut Vilborgar Harðardóttur
blaðamanns (1935-2002), sem hélt úti
vikulegri síðu í Þjóðviljanum um
jafnréttismál og stöðu kvenna. Sam-
bærilegri síðu „Í tilefni kvennaárs“
var haldið úti af kvenréttindakonum í
Morgunblaðinu. Rauðsokkar lögðu
áherslu á að kvennabarátta og stétta-
barátta yrðu að fara saman og því
væri mikilvægt að ná til verkakvenna
með boðskapinn. Á láglaunaráð-
stefnu sem þær stóðu að í félagi við
þrjú verkakvennafélög og SFR í
Lindarbæ í janúar 1975 kynntu þær
hugmyndina um að konur legðu nið-
ur vinnu á árinu. Um miðjan júní
stóðu kvennaársnefndin og fjölmörg
kvennasamtök fyrir því að heil vika
var tileinkuð kvennaári SÞ. Átakið
hófst á samkomu í þéttsetnu Há-
skólabíói en í kjölfarið fylgdi fjöl-
menn ráðstefna kvenna af öllu land-
inu á Hótel Loftleiðum og í lok
vikunnar var þess minnst að 60 ár
voru liðin frá því að íslenskar konur
fengu kosningarétt (sama ár og kon-
ur í Danmörku). Á ráðstefnunni á
Hótel Loftleiðum skapaðist loks
breið samstaða um að konur af öllum
stéttum legðu niður vinnu um allt
land á stofndegi SÞ 24. október. Þó
ekki fyrr en fallið var frá að kalla að-
gerðina verkfall. Lausnarorðið
kvennafrí kom frá hinni margreyndu
baráttukonu úr Kvenréttindafélag-
inu, Valborgu Bentsdóttur.
Veröld sem ég vil
Árið 1993 gaf Kvenréttindafélag
Íslands út sögu félagsins, Veröld sem
ég vil, eftir Sigríði Th. Erlendsdóttur
sagnfræðing, mikið rit um 85 ára
sögu þess frá stofnun 1907-1992. Við
lestur bókarinnar má sjá hve gríðar-
leg breyting varð á kjörum og stöðu
kvenna eftir því sem leið á öldina.
Tvo viðburði ber hæst á síðasta tíma-
bilinu sem höfundur fjallar um. Hinn
fyrri er kvennafrídagurinn sem rifj-
aður er upp í inngangi þessarar
greinar, „þegar tugþúsundir ís-
lenskra kvenna lögðu niður vinnu um
allt land til að leggja áherslu á vinnu-
framlag kvenna og hrópuðu „Áfram
stelpur!“ Hinn síðari er að Vigdís
Finnbogadóttir var kjörin forseti Ís-
lands 1980, fyrst kvenna í heiminum
kosin þjóðhöfðingi í lýðræðislegum
kosningum. Sú hvatning og fyrir-
mynd sem Vigdís hefur verið með
framgöngu sinni og reisn, hefur
reynst mikilvæg fyrir íslenskar kon-
ur.“ Ýmsir sagn- og félagsfræðingar
telja reyndar að kvennafríið og sú
vakning sem því fylgdi hafi verið for-
senda þess að leit hófst að konu til að
bjóða sig fram til forseta. Í kvenna-
fríinu bjó einnig kímið að stofnun
Kvennaframboðanna og Kvennalist-
ans í byrjun níunda áratugarins sem
leiddi til mikillar fjölgunar kvenna í
sveitarstjórnum og á alþingi sem og í
æðstu embættum. Nú er svo komið
að það er varla til sá vettvangur á Ís-
landi þar sem konur hafa ekki haslað
sér völl. Fleiri konur en karlar
stunda nú háskólanám, konur eru
orðnar í forystu fyrir fjölmörgum
mennta- og menningarstofnunum
landsins, skólum á öllum stigum,
bókaútgáfum, leikhúsum, mynd-
listar-og minjasöfnum, Sinfóníu-
hljómsveit Íslands o.s.frv. Nafn ís-
lenskrar tónlistarkonu er orðið
hugtak á heimsvísu, Björk. Konur
sækja fram í kvikmyndum. Íþrótta-
konurnar okkar eru víða í fremstu
röð. Konur hafa orðið bankastjórar,
hæstaréttardómarar, biskupar,
borgarstjórar í Reykjavík og bæjar-
og sveitarstjórar víða, kona gegnir í
fyrsta skipti embætti landlæknis,
kona er forsætisráðherra á Íslandi
öðru sinni, konur hafa einhvern tíma
gegnt öllum ráðherraembættum. Og
í fyrsta skipti hefur kona verið kosin
forseti ASÍ. Er þetta ekki sú veröld
sem ég vil?
Áfram stelpur
Jú, á margan hátt. Og eitt er víst
að ekki vildi ég skipta kjörum við
þær formæður mínar sem bjuggu við
frumstæð skilyrði og fábreytt. Kyn-
slóð móður minnar og jafnvel ömmu
eignaðist margvísleg hjálpartæki til
þess að létta sér heimilisstörfin,
þvottavél, hrærivél, ísskáp, raf-
magnsstraujárn og ryksugu, en hinu
opinbera rými réðu karlar enn að
mestu. Kringum 1975 var mamma
t.d. eina konan á kjördæmisráðsfundi
Alþýðubandalagsins á Vesturlandi í
hópi tuttugu karla. Svipaða sögu var
að segja af öðrum stjórnmálaflokk-
um. Þá sátu þrjár konur á alþingi af
sextíu þingmönnum, ein kona hafði
orðið ráðherra, ein vígður prestur.
1975 er árið sem hinn lífseigi baráttu-
söngur, Áfram stelpur, varð til. Það
gerðist reyndar í Svíþjóð fyrir áhrif
frá Kvennaári SÞ. Þar var sett á svið
í Borgarleikhúsinu í Stokkhólmi,
(Stadsteatern) leiksýning sem
fjallaði um sögu sænskra kvenna á
tuttugustu öld, kröpp kjör mikils
hluta þeirra og baráttu fyrir nýju og
betra samfélagi. Sýningin var eftir
þríeykið Suzanne Osten, Margaretu
Garpe og Gunnar Edander og hét
Jösses flickor! Befrielsen är nära!
Atvikin höguðu því svo til að undir-
rituð fór í leikhúsferð til Stokkhólms
vorið 1975 og sá þessa áhrifamiklu
sýningu, sem slegið hafði rækilega í
gegn. Hápunktur sýningarinnar var
flutningur leikkvennanna á mögn-
uðum baráttusöng sem enginn sá
fyrir að myndi hljóma hálfu ári síðar í
íslenskri útgáfu í Ríkisútvarpinu að
morgni kvennafrídagsins og síðar á
útifundi á Lækjartorgi fyrir framan
um þrjátíu þúsund manns!
Söngur ratar sína leið
Ég var um þessar mundir ung
leikkona í Þjóðleikhúsinu á fyrstu ár-
um Sveins Einarssonar sem þjóðleik-
hússtjóra. Hann skynjaði kröfu tím-
ans og hafði fastráðið tvær konur í
stöðu leikstjóra til helminga á móti
stöðu leikara hvora um sig, fyrr-
nefnda Brynju Benediktsdóttur
(1938-2008) og Bríeti Héðinsdóttur
(1935-1996). Ég hafði leikið undir
stjórn beggja, þar á meðal í tveim
sýningum sem fjölluðu um stöðu
kvenna, Lýsiströtu og Ertu nú
ánægð kerling? (1974), kabarettsýn-
ingu í Þjóðleikhúskjallaranum þar
sem við fluttum mörg lög eftir áður-
nefndan Gunnar Edander við texta
Suzanne Osten o.fl. í þýðingu Þránd-
ar Thoroddsen. Þegar Kvennaár SÞ
var gengið í garð var ítrekað leitað til
Bríetar um að stýra samsettum dag-
skrám um kjör og sögu kvenna, þ.
á m. á júnífundinum í Háskólabíói í
samvinnu við íslenskunema í Hákóla
Íslands. Bríet fékk okkur nokkrar úr
Kvennafríið 1975 – þor og
vilji tryggðu samstöðuna
Eftir Steinunni
Jóhannesdóttur » Tilgangurinn með
þessari aðgerð var
að sýna fram á mikil-
vægi starfa kvenna,
að þegar konur legðu
niður vinnu og tækju
sér frí allar í einu
lamaðist allt gangverkið
í samfélaginu.
Steinunn
Jóhannesdóttir
Morgunblaðið/Einar Falur
Fjórar leikkonur úr Þjóðleikhúsinu voru forsöngvarar í baráttusöngnum
Áfram stelpur. Fv. Guðrún Alfreðsdóttir, Bríet Héðinsdóttir, Steinunn
Jóhannesdóttir, Margrét Helga Jóhannsdóttir. Til vinstri við þær er Helga
Ólafsdóttir en til hægri Halla Guðmundsdóttir.
Listaverkið TACK MÖDRAR DET GJORDE NI BRA eftir Önnu Lidberg var
sett var upp í Stokkhólmi sumarið 2015 og víðar í Svíþjóð.
Hinn fjölmenni útifundur kvenna 24. október 1975 er orðinn táknrænn dagur í sögu kvenfrelsisbaráttunnar.