Morgunblaðið - 11.12.2018, Page 30

30 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. DESEMBER 2018
Valgerður Þ. Jónsdóttir
vjon@mbl.is
Tónlist Jórunnar Viðar, tónskálds og
píanóleikara, í fyrstu leiknu kvikmynd
Óskars Gíslasonar, Síðasta bænum í
dalnum, er tímamótaverk í íslenskri
tónlistarsögu rétt eins og myndin sjálf
í íslensku kvikmyndasögunni, en hún
var frumsýnd árið 1950 og naut frá
upphafi fádæma vinsælda. Þótt mynd-
og hljóðgæðin þættu vel viðunandi á
sínum tíma hafa þau ekki staðist tím-
ans tönn og ekki bætti úr skák að þau
hafa verulega laskast í áranna rás. Auk
þessa var talið næsta víst að nótur Jór-
unnar væru týndar og tröllum gefnar.
Útlitið fyrir Síðasta bæinn í dalnum
var sannarlega ekki gott. Nú horfir
hins vegar allt til betri vegar því Kvik-
myndasafn Íslands hefur endurunnið
myndina á stafrænt form, sumar nótur
Jórunnar fundist og Þórður Magnús-
son tónskáld að öðru leyti búinn að
skrifa tónlistina upp eftir myndinni og
útbúa til flutnings.
Ekkert er því að vanbúnaði fyrir
Bíótónleika, sem Kvikmyndasafn Ís-
lands og Sinfóníuhljómsveit Íslands,
standa í sameiningu að í tilefni af ald-
arafmæli Jórunnar, sem fæddist 7.
desember 1918 og lést í fyrra. Myndin
verður sýnd við lifandi hljóðfæraleik
Sinfóníuhljómsveitarinnar kl. 19.30 í
kvöld, þriðjudag 11. desember, í Eld-
borg í Hörpu. Hljómsveitarstjóri er
Bjarni Frímann Bjarnason og ein-
söngvari Hildigunnur Einarsdóttir.
Partur af þjóðlagaarfinum
„Mér var sagt að enginn hefði hug-
mynd um hvað orðið hefði um nótur
Jórunnar og því þyrfti ég að skrifa þær
upp eftir eyranu,“ rifjar Þórður upp og
vísar til þess þegar tónlistarhópurinn
KaSa kom að máli við hann fyrir meira
en áratug. „Ég býst við að hópurinn
hafi leitað til mín vegna þess að ég var
nýbúinn að skrifa nótur eftir eyranu
fyrir Kvæðamannafélagið Iðunni. Til
stóð að halda tónleika og sýna brot úr
myndinni. Úr varð að ég tók verkefnið
að mér og útsetti þannig að það var að-
gengilegt í píanóraddskrá, en kláraði
ekki að útsetja fyrir hljómsveit. Til
hliðsjónar hafði ég skissur sem Jórunn
lét mig hafa.“
Þórður þekkti vel til tónverka Jór-
unnar, sem hann hafði löngum hrifist
af, en kynnst henni fyrst í tengslum við
verkefnið fyrir KaSa hópinn. „Jórunn
er tvímælalaust áhrifavaldur minn í
tónsmíðunum. Líkt og hún, hef ég farið
þá leið að nýta mér íslenska þjóðlaga-
arfinn, sem hún á þessum tíma jók mér
skilning á. Tónlistin í Síðasta bænum í
dalnum er á þessum nótum, lifandi og
nátengd menningararfinum. Jórunn
notfærir sér ekki bara þennan arf, hún
er partur af honum og viðheldur hon-
um á sama tíma.“
Hluti gersemanna fundust
Hann var himinlifandi fyrir tæpu ári
þegar hann var beðinn um að skrifa
nótur að tónlistinni í myndinni sem átti
að sýna í fullri lengd og við tónlistar-
undirleik Sinfóníunnar. „Mér fannst
æðislegt tækifæri að fá að klára verk-
efni sem ég hafði verið byrjaður á. Í
millitíðinni hafði reyndar fundist hell-
ingur af nótum úr verkinu; sérnótur
fyrir hljóðfæraparta, til dæmis horn,
klarinett og fleiri hljóðfæri. Þar sem
ekki hafði allt komið í leitirnar þurfti
að raða þessu saman í raddskrá og
fylla síðan inn í það sem vantaði.“
Gersemarnar leyndust í kassa í Tón-
verkamiðstöðinni. „Svo ég monti mig
aðeins, þá var það sem ég hafði skrifað
eftir eyranu um árið nánast villulaust
og hefði alveg reddast,“ segir Þórður
og heldur áfram: „Ég var í samstarfi
við Axel Inga Árnason, sem var að
skrifa meistararitgerð um Jórunni og
framlag hennar til íslenskrar tónlist-
arsögu og fékk hjá honum ýmis gögn.
Hann hafði verið að skoða nótnapart-
ana úr geymslunni og sitthvað fleira.
Rannsóknir hans léttu mér vinnuna
heilmikið þótt um leið hefði annað
komið í ljós sem gerði mér erfiðara
fyrir. Ég hélt að vinnan fælist í að
skrifa niður hvernig tónlistin yrði not-
uð í myndinni, búa til raddskrá og að
finna út á hvaða tímapunkti tónlistin
kæmi inn í. Upprunalegt eintak með
hljóð og mynd hafði ekki varðveist og
þegar ég fór að skoða fyrirliggjandi
eintak frá árinu 1968 kom í ljós að tón-
listin féll bara alls ekki að henni.
Ekki nóg með það heldur sá Þórður
í hendi sér að Jórunn hefði ekki viljað
nota tónlistina með þeim hætti sem
gert var. Verkefnið breyttist og hann
fór að skoða hvernig líklegast væri að
tónlistin hefði upphaflega átt að vera –
hvernig Jórunn hefði hugsað sér hana.
„Smám saman varð mér ljóst að það
var alveg hárrétt sem Lovísa Fjeld-
sted, dóttir hennar, sagði einhverju
sinni að Jórunn hefði verið með skeið-
klukkuna á lofti þegar hún var að
semja tónlistina fyrir myndina. Mikið
af tónlistarlegum atriðum þurfti að
smellpassa til þess að þetta gengi
upp,“ segir hann og viðurkennir að
hafa á stundum þurft að taka sér
skáldaleyfi.
Að sögn Þórðar var sú áskorun sem
fólst í verkefninu svolítið annars eðlis
en hann reiknaði upphaflega með.
„Meiri hugmynda- og tilgátuvinna.
Eins og raunar margar kvikmyndir frá
þessum tíma reiðir Síðasti bærinn í
dalnum sig mikið á tónlistina sem skip-
ar þar stærri sess en ég gerði mér
grein fyrir. Enda réðu menn á þeim
tíma ekki yfir þeirri tækni að geta bara
ýtt á einn takka til að skapa réttu
stemninguna með umhverfishljóðum.
Tónlistin þurfti að sinna því hlutverki.
Sjálf myndin er 122 mínútur að lengd
og þar af tónlist í rúmlega 100 mín-
útur,“ segir Þórður.
Nýjasti Síðasti bærinn í dalnum
 Þórður Magnússon tónskáld hefur skrifað tónlistina upp eftir fyrstu leiknu kvikmynd Óskars
Gíslasonar og útbúið hana til flutnings  Bíótónleikar í Hörpu  Til heiðurs Jórunni Viðar
Morgunblaðið/Eggert
Músík og mynd Þegar Þórður Magnússon skoðaði fyrirliggjandi eintak af Siðasta bænum í dalnum frá 1968 kom í ljós að hljóð og mynd fóru ekki saman.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Tónskáld Jórunn Viðar.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Höfundur Óskar Gíslason.
Sígilt ævintýri Efniviður myndarinnar er í anda gömlu þjóðsagnanna, sígilt
ævintýri um baráttu góðs og ills. Tröll og álfadrottning koma við sögu.