Morgunblaðið - 24.12.2018, Side 18

18 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 24. DESEMBER 2018
VIÐTAL
Atli Vigfússon
laxam@simnet.is
„Ég hlakkaði alltaf mikið til jólanna.
Það var svo gaman að fá einhverja
tilbreytingu og við systurnar vorum
ekki háar í loftinu þegar við fórum
að hjálpa til við undirbúninginn. Við
fórum snemma í það að breiða út
laufabrauðið með mömmu og allt
heimilisfólkið tók þátt í því að skera.
Þá voru bara notaðir vasahnífar því
laufabrauðshjól þekktust ekki.“
Þetta segir Aðalbjörg Jónas-
dóttir, sem man tímana tvenna, en
hún ólst upp í torfbænum á Þverá í
Laxárdal í Suður-Þingeyjarsýslu.
Aðalbjörg var orðin 27 ára þegar
hún flutti að heiman og hóf búskap
ásamt manni sínum, Bergsteini
Lofti Gunnarssyni (1918-1999), í
Kasthvammi í sömu sveit. En hún á
fjölda minninga frá veru sinni í
Þverárbænum, enda alltaf margir í
heimili og margt að gera.
Mikið bakað og saumað
á aðventunni
„Jólaskraut þekktum við lítið því
við áttum ekkert skraut eins og er í
dag. En það var alltaf heimasmíðað
jólatré hjá okkur og voru bundnar á
það greinar og þá einkum einir. Við
skreyttum það með sælgætispokum
og það var mjög skemmtilegt að
hafa það í stofunni. Svo var mjög
gaman að baka með mömmu en hún
bakaði hvíta lagtertu og auk þess
smákökur. Það voru einkum gyð-
ingakökur og hálfmánar. Við syst-
urnar vorum með í bakstrinum og
það var mikið bakað. Almennt voru
karlmennirnir ekki í inniverkum og
þess vegna kom það sér vel fyrir
mömmu að við systurnar vorum
fljótt hjálplegar í jólaundirbún-
ingnum,“ segir Aðalbjörg sem man
líka vel eftir því þegar móðir hennar
var að sauma föt því margir fengu
nýja flík á þessum árstíma.
Tilbúinn fatnaður fékkst ekki og
svo kom sér vel að á heimilinu var
gömul kona sem prjónaði mjög mik-
ið, bæði sokka og vettlinga sem
mikið þurfti af. Hún sleppti ekki
prjónunum.
Jólabað í bala
Á Þorláksdag fór allt heimilis-
fólkið í bað. Ekki var neitt baðkar í
torfbænum á Þverá, en fólkið fór til
skiptis í stóran þvottabala og var
allt vatn hitað í potti í eldhúsinu á
kolaeldavélinni sem þá var tekin við
af hlóðunum að hluta til.
Föt voru þvegin og var notuð
heimagerð sápa sem var búin til úr
tólg og vítisóda til þess að þvo úr
flíkunum. Sjálf gerði Aðalbjörg
svona sápu eftir að hún fór að búa,
en í hennar æsku var líka komin sól-
sápa sem var notuð í fínni þvotta.
Þá urðu rúmin líka að vera hrein
þegar allir voru búnir að fara í bað
og var allur rúmfatnaður þveginn.
Stundum var erfitt að þurrka lökin
og sængurverin ef illa viðraði enda
oft erfitt að þurrka úti á þessum
árstíma. Einstaka sinnum var það
hægt en oftar en ekki þurfti að
hengja upp inni í litlu plássi og
litlum hita. Kynding var ekki mikil
en það var kolaofn í baðstofunni svo
krakkarnir héldu sig oft þar því þar
var heitara en annars staðar.
Á kvöldin slokknaði svo á ofn-
inum og var ekki kveikt upp aftur
fyrir nóttina. Þá var oft kalt að
vakna á morgnana, en Aðalbjörg
segir að þau hafi átt góðar dún-
sængur sem voru hlýjar og björg-
uðu miklu.
Í eldhúsinu var ylur af kolavélinni
og þar voru oft hengdar upp flíkur
til þerris, en það var erfitt að
hengja þar upp mikinn sængur-
fatnað.
Jólailmurinn kom af eplunum
„Við bjuggum ekki við matar-
skort,“ segir Aðalbjörg. „Oft var
slátrað kind fyrir jólin og á að-
fangadag voru stór kjötstykki brún-
uð og soðin var þykkur hrís-
grjónagrautur sem var mjög góður.
Fyrir jólin hafði pabbi farið til
Húsavíkur og keypt eplakassa og
fengum við krakkarnir epli eftir
matinn á sjálfum jólunum. Pabbi
var yfirleitt sá eini sem fór til Húsa-
víkur til þess að draga að og ég man
ekki eftir því að mamma eða við
krakkarnir færum með þegar við
vorum lítil.“
Aðalbjörg segir að eplalyktin hafi
komið með jólin í gamla bæinn og
börnin voru hugfangin af að sjá
þessa fallegu ávexti sem eplin voru.
Seinna komu svo appelsínur, en
svona munaðarvöru mátti ekki
borða fyrir jól og því var mikil eftir-
vænting eftir því að fá að borða epl-
in sem voru svo góð og lyktuðu svo
vel.
Það var á sjálfu aðfangadags-
kvöldinu sem fjölskyldan á Þverá
sat með kaffi, laufkökur og smákök-
ur eftir að hafa borðað jólamatinn
og þá var komið með eplin góðu
handa börnunum. Á jóladag var
hins vegar hangikjöt og heima-
tilbúinn ávaxtagrautur með rjóma.
Þeir ávextir voru þurrkaðir og hafði
pabbi þeirra keypt þá í kaupfélag-
inu á Húsavík. Þetta var góður
grautur.
Kálfar fengu að hoppa
í hlóðaeldhúsinu
Skepnurnar þurftu sína umhugs-
un og gengið var til verka eins og
venjulega alla jóladagana. Kindur
voru í þremur torffjárhúsum á
heimatúninu.
Kýrnar voru hins vegar í fjósi
sem er samtengt torfbænum og
voru kýr og kvígur á 4 básum og
stundum 1-2 kálfar í stíu. Það var
við hliðina á svokölluðu lækjarhúsi
og mikil þægindi voru það að þurfa
ekki út í stórhríðum til þess að
sækja vatn handa kúnum og svo allt
það vatn sem þurfti í bæinn.
Aðalbjörg man eftir sér við að
troða kúaheyinu í poka í torfhlöð-
unni sem var norðar í túninu. Hver
kýr átti sinn poka. Aðalbjörg hafði
uppáhald á kálfunum og stundum
leystu krakkarnir kálfa sem voru í
stíunni í fjósinu og fóru með þá inn í
hlóðaeldhús þar sem þeir fengu að
hoppa og leika sér. Þótti það mjög
skemmtileg iðja.
Hlakkar enn til jólanna
Lítið kom af jólakortum en þó
eitthvað. Venjuleg jólaboð voru ekki
á milli bæja en jólamessan var hins
vegar árlegur viðburður enda kirkja
á hlaðinu heima á Þverá. Það var
oftast messað annan í jólum og
komu allir þeir í dalnum sem gátu.
Þá var mikið um að vera á Þverá við
að undirbúa messukaffið og oft var
margt um manninn og fólkið hittist
og spjallaði.
„Ég skil ekki að nokkur kynslóð
muni lifa aðrar eins breytingar eins
og mín kynslóð hefur gert,“ segir
Aðalbjörg sem er orðin 90 ára, en á
þessum árum hafa orðið ótrúlegar
framfarir hjá fólkinu í landinu. Allt
er gjörbreytt og það hafa orðið
framfarir sem engum datt í hug að
yrðu að veruleika. En hún er hress
og heilsugóð og hlakkar enn til
jólanna.
Gaman á jólum í gamla bænum
 Aðalbjörg Jónasdóttir ólst upp í torfbæ á Þverá í Laxárdal  Margir í heimili og nóg að gera
 Jólin voru tilhlökkunartími  Farið til Húsavíkur til að kaupa eplakassa  Lítið um jólakort
Morgunblaðið/Atli Vigfússon
Man tímana tvenna Aðalbjörg Jónasdóttir rifjar upp jól bernskuáranna á bænum Þverá í Laxárdal.
Torfbærinn á Þverá í Laxárdal, S-Þing., á sér langa og merki-
lega sögu. Í bænum var búið í rúm 100 ár en hann byggði Jón
Jóakimsson á árunum 1849-1851. Hann hafði lært til smiðs í
Reykjavík og fékk síðar sveinsbréf sitt hjá smiðnum og at-
hafnamanninum Þorsteini Daníelssyni á Skipalóni. Jón byggði
einnig kirkju á jörðinni og hélt ítarlegar dagbækur um fram-
vinduna í þeim miklu framkvæmdum sem hann stóð í ásamt
sínu fólki.
Í Þverárbænum var fyrsta kaupfélagið stofnað, þ.e. Kaup-
félag Þingeyinga, en stofnfundurinn var í suðurstofu Þverár
hinn 20. febrúar árið 1882. Hætt var að búa í bænum árið
1966. Hann er nú í vörslu Þjóðminjasafns Ísland og er mik-
ilvægur minnisvarði um byggingarhefð íslenskra torfbæja.
Fyrsta kaupfélagið stofnað í torfbænum
ÞVERÁ Í LAXÁRDAL Í S-ÞINGEYJARSÝSLU
Friðaður Bærinn Þverá í Laxárdal er sögufrægur.
Zona Industrial da Mota • Apart. 136 - 3834-909 ILHAVO - Portugal • Telef. 234 326 560 / 1 • Fax 234 326 559
Liporfir - vinnsla og verzlun með íslenskan saltfisk í 20 ár.
Fiskur frá okkur er í hæsta gæðaflokki.
Við óskum viðskiptavinum og landsmönnum öllum
gleðilegrar jólahátíðar og farsældar á komandi ári
Saltaður og þurrkaður þorskur
- Gadus Morhua morhuaProdutos Alimentares, S.A.
ARMAZENISTAS IMP. - EXP.