Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 87

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
167
Helgi Hallgrímsson
Johan Gerhard König og
upphaf íslenskrar grasafræði
Elstu heimildir um íslenskar plöntur er að finna í ritgerð Gísla Oddssonar
biskups, De mirabilibus Islandiae, frá um 16401 og riti Jóns Guðmundssonar
lærða, Um nokkrar grasa náttúrur, frá um 1650.2 Gísli skráði um 100 íslensk
plöntunöfn, og hefur tekist að heimfæra um 90 þeirra til þekktra tegunda. Jón
skráði um 90 nöfn, íslensk og latnesk, og er hægt að líta á um 45 þeirra sem
þekktar tegundir. Rit Gísla var ekki prentað fyrr en 1917 og rit Jóns um plöntur
hafa enn ekki verið gefin út.3 Þessi rit voru því óþekkt fyrri tíma fræðimönnum.
Á 18. öld upphófst mikil vísindavakning í anda upplýsingarstefnu, og Ísland fór
ekki varhluta af henni. Þá urðu flestar fræðigreinar til, þar á meðal grasafræðin,
sem var þó enn svo nátengd læknisfræði að varla varð skilið þar á milli. Sví-
inn Carl von Linné (1707–1778), prófessor í Uppsölum, bar þá höfuð og herðar
yfir aðra náttúrufræðinga. Með ritum sínum, Systema naturae (1735), Genera
plantarum (1737) og Species plantarum (1753), skipaði hann dýrum og plöntum í
tilbúið kerfi, frumlýsti fjölda tegunda og innleiddi „tvínefnareglu“ þá sem enn gildir.
INNGANGUR
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson
könnuðu allt Ísland á árunum 1752–1757
og birtist árangur þeirrar könnunar í
ferðabókinni miklu sem Eggert samdi á
dönsku og prentuð var í Sorø á Sjálandi
árið 1772, en fyrst gefin út á íslensku 1944
í þýðingu Steindórs Steindórssonar, og í
skrautútgáfu 1975.4 Þeir félagar voru vel
að sér í grasafræði, einkum Bjarni sem
lagði stund á læknisfræði. Í bókinni er
getið 135 tegunda, flestra með fræði-
nöfnum, þar af eru um 120 háplöntur.
Þeir söfnuðu plöntum fyrir Danska vís-
indafélagið og til er skrá yfir plöntusafn
sem þeir sendu félaginu 1761. Þar eru
200 fræðinöfn háplantna og viðbætir
með 14 nöfnum. Næsta ár sendu þeir
um 15 tegundir til viðbótar af mosum,
fléttum og fjöruþörungum. Þessar skrár
voru fáum kunnar og birtust ekki á
prenti fyrr en í Ferðadagbókum Eggerts
og Bjarna, sem Sigurjón Páll Ísaksson
bjó til prentunar og gaf út 2017.5
Johan Gerhard König (1728– 1785)
var þýsk-baltneskur læknir, lyfja- og
grasafræðingur, sem kannaði flóru
Íslands og safnaði plöntum hér á landi
1764–1765 fyrir ritsafnið Flora Danica,
sem byrjað var að gefa út 1761.6 Sú
könnun bar furðulega mikinn árangur.
Hinsvegar kom það í hlut þeirra Ottos
Friedrichs Müller og Johans Zoëga
að semja tegundaskrár og komu þær
út 1770 og 1772.7,8 Um 350 háplöntur
voru skráðar samtals í báðum skrám.
Við nánari skoðun höfundar reynd-
ust um 275 vera fullgildar íslenskar
tegundir. Um 220 tegundir lágplantna
eru í skránum, margar vafasamar (sjá
síðar). Þessar skrár eru elstu prentaðar
heimildir um plönturíki Íslands, sem
allar plöntuskrár á 19. öld byggðust á að
verulegu leyti, og má því kalla upphaf
íslenskrar grasafræði.
Náttúrufræðingurinn 88 (3–4), bls. 167–174, 2018
Naflagras, Koenigia islandica, í Flora Danica. Teiknað eftir íslensku eintaki sem König safnaði.