Náttúrufræðingurinn - 2018, Qupperneq 88

Náttúrufræðingurinn
168
ÆVIÁGRIP KÖNIGS
Johan Gerhard König fæddist 29.
nóvember 1728 í Ungernhof, sem lík-
ast til var sveitabær, nálægt Kreutz-
burg-setrinu í pólska hertogadæminu
Lívoníu (Líflandi). Setrið og héraðið
umhverfis kallast nú Krustpils og er í
Lettlandi. Ungernhof og Kreutzburg
eru þýsk heiti, nafn Königs er einnig
þýskt og þýska var móðurmál hans,
enda höfðu Þjóðverjar flust snemma á
þessar slóðir.
Þorvaldur Thoroddsen segir König
hafa lært lyfjafræði í Riga og komið til
Danmerkur 1748 (tvítugur), starfað í
lyfjabúðum í Sorø og Viborg, og farið
til Uppsala 1757 „til að lesa læknisfræði,
og við að hlusta á fyrirlestra Linnés
fékk hann áhuga á grasafræði, og fékkst
mikið við þá vísindagrein eftir það ...“.9
König var tvö ár í Uppsölum og fékk
síðan starf á Friðriksspítala í Höfn,
en hefur meðfram lagt stund á nátt-
úrufræði. Árið 1764 er hann kominn í
þjónustu forsvarsmanna Flora Danica,
og safnar plöntum á Borgundarhólmi.10
Samkvæmt bréfi hans til Linnés 26.
október 1763 (sjá hér á eftir) stóð til að
senda hann til Vestur-Indía, þar sem
Danir áttu þá nýlendu, en frá því var
horfið, og í staðinn var hann sendur til
Íslands vorið 1764. Þar dvaldist hann
til hausts 1765 og safnaði meðal annars
plöntum og skráði. Heim kominn
lagði hann stund á læknisfræði og tók
kandídatspróf 1767.9
Í ársbyrjun 1769 sigldi hann til
Indlands og starfaði sem læknir í
Tharangambadi (áður Tranquebar, d.
Trankebar), fyrst hjá Danska verslun-
arfélaginu. Árið 1773 hlaut hann dokt-
orstitil í læknisfræði in absentia frá
Kaupmannahafnarháskóla.
Samhliða læknisstörfum fékkst hann
við náttúruskoðun og söfnun náttúru-
gripa af ýmsu tagi, og sendi Linné og
fræðimönnum í Lundi og Kaupmanna-
höfn. Þá tókst hann ferðir á hendur til
fjalla norðan við Madras og til Ceylon
sem nú heitir Sri Lanka. Árið 1778 fékk
König stöðu hjá Breska Austur-Indía-
félaginu og hélt henni til dauðadags
1785. Á því tímabili fór hann margar
rannsóknaferðir og vann með merkum
vísindamönnum, svo sem George Camp-
bell, William Roxburgh, Johan Chr.
Fabricius og Sir Joseph Banks. Líklega
var merkasta ferðin farin til Taílands
og Malakkasunds 1778–1780. Hann hitti
Patrick Russel, sem kom til Tranquebar
1782, og var í stöðugu sambandi við
hann. Árið 1784 var hann á ferðalagi um
Indland og veiktist þá af blóðkreppu-
sótt. Hann náði sér aldrei af veikinni og
lést í Andhra Pradesh 26. júní 1785, 57
ára að aldri.11
Lítið liggur eftir J. König á prenti,
fyrir utan doktorsritgerð hans 1773.
Niðurstöður rannsókna hans er aðallega
að finna í bréfum og ferðadagbókum og
hefur sumt af því verið prentað. Hann
ánafnaði Sir. Joseph Banks handrit sín
og eru þau geymd í British Museum
(Natural History) í London.10 Hann lýsti
mörgum plöntum sem notaðar voru
til lækninga á Indlandi. Linné nefndi
plöntukvíslina Koenigia eftir honum,
líka Murraya koenigii, sem er tegund
af karrílauftrjám.11 König var tvígiftur,
en ekki er kunnugt um að hann hafi
eignast afkomendur.
TILDRÖG ÍSLANDSFERÐAR
KÖNIGS – FLORA DANICA
Tilefni Íslandsferðar Königs var
útgáfa hinnar miklu myndabókar
Flora Danica, sem Georg Christian
Oeder í Kaupmannahöfn hóf að gefa
út 1761 og stóð fyrir í áratug. Komu
þrjú fyrstu bindin út á þeim tíma.6
Georg Christian Oeder var fæddur 1728 í
Ansbach í þýska greifadæminu Oldenburg
(Aldinborg), sem þá tilheyrði danska konungs-
ríkinu. Hann lærði læknisfræði í Göttingen og
starfaði sem læknir í Slésvík til 1751. Þá var hann
kallaður til Kaupmannahafnar og útnefndur
konunglegur grasafræðiprófessor („professor
botanicus regius“). Hann hóf þá að byggja upp
grasagarðinn þar (Botanisk Have), og vann að
útgáfu Flora Danica frá 1753 til 1772, þegar hann
varð að láta af starfi vegna „byltingar“ í konungs-
garði. Hann var síðan opinber embættismaður
á heimaslóðum sínum og lést 1791 í Oldenburg.12
Flora Danica er afar glæsilegt safnrit,
í stóru broti (folio), með heilsíðuteikn-
ingum, samtals 3.060, sem voru hand-
litaðar í hluta upplagsins. Skýringar
eru á latínu í hluta danska upplagsins,
vísað í ýmis fræðirit, og víða getið um
dönsk og norsk heiti. Í upphafi var
ritinu dreift ókeypis til biskupa ríkisins,
og áttu þeir að deila því áfram til áhuga-
samra presta. Þannig bárust nokkur ein-
tök hingað til lands. Þau eru nú orðin
sjaldséð. Höfundi er kunnugt um þau
á Amtsbókasafninu á Akureyri, Lands-
bókasafni og Náttúrufræðistofnun Ís-
lands. Konunglega bókasafnið (vís-
indadeild) í Höfn lét skanna ritið fyrir
nokkrum árum og er það nú aðgengilegt
á vefsetri safnsins.6 Árið 1790 voru þær
myndir sem þá voru komnar út greyptar
á matarstell úr postulíni fyrir kon-
unginn, og fást eftirmyndir af stellinu í
Konunglegu postulínsiðjunni í Höfn.13
Lagt var upp með að teikna myndir
af öllum plöntutegundum í konungsrík-
inu, þ.e. Danmörku, Noregi, Færeyjum,
Íslandi, Grænlandi og löndum konungs
í Þýskalandi, ekki aðeins af háplöntum
heldur líka af mosum, þörungum,
fléttum og sveppum. Þessi áætlun
breyttist þegar Noregur fór undir
sænska kónginn 1814 og aftur 1864
þegar Danir misstu Slésvík og Holstein.
Líklega hefur nýlenda Dana í Vestur-
Indíum (Dönsku Jómfrúreyjar) átt að
vera með í ritinu, og var því áformað
að senda König þangað 1763, en af því
varð ekki. Í stað þess var hann sendur til
Íslands vorið 1764 til að safna plöntum
fyrir myndaverkið, ásamt teiknara, sem
ekki er vitað hvað hét, og dvöldust þeir
á landinu til hausts 1765.12
Þorvaldur Thoroddsen segir að König
hafi komið á land „fyrir sunnan, reið
norður um þing 1764 og þaðan austur, og
fór utan í Reyðarfirði um haustið 1765;
„var hann hvorki lofaður né lastaður,“
segir Jón Espólín.9, 14 Stefán Stefánsson
getur Königs lofsamlega í ritgerð sinni um
„gróðurfarslegar rannsóknir á Íslandi“
189115 en bætir engu við það sem aðrir rita.
Naflagras, Koenigia islandica.
Ljósm. Hörður Kristinsson.