Náttúrufræðingurinn - 2018, Page 91

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
171
Samkvæmt þessari athugun minni
hafa 10 tegundir blómplantna fallið út
hjá Zoëga, en 4 bæst við í staðinn. Hins
vegar hefur gróplöntum fjölgað um rúm-
lega 20 tegundir. Þar af eru 2 tegundir
mosa, 8 fléttutegundir, 10 tegundir þör-
unga og 3 sveppategundir. Allar þessar
tölur geta verið ónákvæmar.
Þessi aukning er eflaust komin úr
gögnum Königs, sem meðal annars
lagði sig eftir að safna og greina fjöru-
þörunga. Viðbótum í skrá Zoëga fylgja
oft latneskar lýsingar, og voru sumar
þeirra viðurkenndar sem frumlýsingar
í gömlum heimildum, þá bætt við höf-
undarnöfnum Königs eða „Olavsen“,
eftir Ferðabók Eggerts Ólafssonar þar
sem skráin birtist. Þau munu nú flest
vera talin úrelt.
Eins og fyrr segir eru um 350
háplöntur (blómplöntur og byrkn-
ingar) skráðar samtals í báðum skrám.
Við nánari skoðun höfundar reyndust
um 275 tegundir vera fullgildar enn í
dag, um 60 tegundir hafa verið „afskrif-
aðar“, og hinar 15 eru á einhvern hátt
vafasamar.
Um 220 tegundir lágplantna eru
samtals í skránum. Af um 75 mosa-
tegundum hafa um 60 tegundir verið
auðkenndar sem núgildir íslenskir
mosar, af 56 fléttutegundum hafa um
40 verið auðkenndar á sama hátt, af 67
þörungategundum um 40 tegundir, og
af 15 sveppategundum um 10 tegundir,
eða samtals um 150 tegundir, en eftir er
að skoða þetta betur.18
HANDRIT KÖNIGS OG
DOKTORSRITGERÐ
Af viðbótum í plöntuskrá Zoëga má
fara nærri um efni þess handrits sem
König skildi eftir með plöntusafni sínu í
Höfn. Zoëga upplýsir að hann hafi ætlað
að semja ýtarlega „Flora Islandica“, en
ekki gefist tími til þess. Um handritið
segir hann í formála sínum (að ofan)
annars vegar að eftirlátið handrit Kön-
igs og plöntusafn hafi nýst við að auka
skráningu Müllers, og hinsvegar að
hinar sparlegu athugasemdir um nýt-
ingu séu, ásamt íslensku heitunum
fengnar úr áðurnefndu handriti Königs.8
Zoëga efast um að Epilobium lati-
folium (eyrarrós) vaxi á Íslandi og ritar
meðal annars um hana: „I Hr. Königs
Manuscript findes den ei anført, og det
er ei at formode, at saa ivrig en Botanist,
som Hr. König er, ei skulle have skrevet
et ord om saa rar en Plante.“ Merkilegt
er að ekki er getið um bláklukku í skrám
þeirra Müllers og Zoëga, þótt Þorvaldur
segi König hafa farið til Austurlands.
Fjöldi lágplantna í skrám þeirra
Müllers og Zoëga er ótrúlegur. Þar eru
til dæmis nefndar um 75 tegundir mosa,
sem torvelt er að greina tækjalaust. Smá-
sjáin var að vísu komin til sögunnar, og
fram kemur í bréfum Könings að hann
hafði meðferðis einfalda gerð hennar.
Allmargar tegundir í þessum lágplöntu-
listum eru að vísu rangt greindar eða
hafa ekki fundist hér.
König varð doktor í læknisfræði 1773
in absentia (fjarverandi) frá Háskól-
anum í Kaupmannahöfn, sem bendir til
að doktorsritgerðin hafi þótt góð. Þor-
valdur Thoroddsen segir titil hennar
vera: Dissertatio inauguralis de remed-
iorum indigenorum efficacia. Hafniæ
1773, 8vo. Eins og titillinn gefur til kynna
hefur ritgerðin verið á latínu að þeirrar
tíðar hætti, og ártal og stærð sýna að
hún hefur verið prentuð. Í henni er
líklega einkum fjallað um lækninga-
plöntur á Indlandi, en Ísland kemur þó
einnig við sögu á bls. 58–75. Þorvaldur
segir um efni hennar:
Þar lýsir König fyrst stuttlega
landinu og segir, að það sé auðséð,
að það sé risið úr sæ við eldgos, og
af jarðlögunum megi sjá að þetta hafi
ekki orðið allt í einu; fjöllin íslenzku
segir hann séu með allt öðru útliti en
hin norsku og sænsku. Veðráttufari á
Íslandi lýsir hann svo að þar sé lopt
einstaklega hreint og tært, en veðr-
átta óstöðug, einkum á Suðurlandi,
þar er skýjalopt og rigningar tíðar,
en á Norðurlandi heiðríkjur, stillur og
snjóar á vetrum. [...]
Grasaríki Íslands telur König
fremur fáskrúðugt í samanburði við
stærð landsins og jurtategundirnar
gizkar hann á, að varla muni vera
fleiri en 400, en hann segir hvergi
að hann hafi safnað öllum þeim
jurtategundum. König segir þó að
margar matjurtir og læknisjurtir vaxi
á Íslandi, og ýmsar fagrar jurtir, og
telur hann ýmsar af þessum plöntum.
Þarategund ein segir hann sé eitruð
og drepi fé; eitt sinn segist König
hafa safnað nokkrum vöndlum af
þara þessum, en er hann næsta
morgun kom inn í kompu þá, sem
plönturnar voru geymdar í, varð hann
undir eins að hörfa út aftur og fékk
ákafan höfuðverk.
König getur þess meðal annars,
að hann hafi dvalið nokkra daga á
Madeira á ferð til Indlands, og fannst
honum þá útlit þar mjög svipað og á
Íslandi og jarðmyndun áþekk, hann
segist jafnvel hafa fundið þar jurtir
líkar íslenzkum jurtum.9
RITGERÐ ROTTBØLLS
Christian Friis Rottbøll (1727–1797)
var grasafróður læknir í Höfn á sama
tímabili og þeir sem fyrr var getið. Hann
tók guðfræðipróf í Höfn 1752 en sneri
sér síðan að læknisfræði og tók dokt-
orspróf 1755. Rottbøll ferðaðist erlendis
1757–1761 og kynnti sér efnafræði og
grasafræði, meðal annars hjá meistara
Linné í Uppsölum. Hann starfaði frá
1761 við Grasagarðinn í Höfn, og tók við
forstöðu hans af Oeder 1770, var pró-
fessor í læknisfræði frá 1776 og endur-
bætti bóluefni við bólusótt.19
Rottbøll samdi efnismikla ritgerð
um sjaldgæfar eða lítið þekktar plöntur
á Íslandi og Grænlandi. Var hún lesin
upp í Lærdóms- og vísindafélagi Kaup-
mannahafnar 1766–1767, og prentuð í
Ritum þess 1770.20 Þar eru latneskar
lýsingar og nákvæmar teikningar af
allmörgum íslenskum plöntum, sem
hann segir að „De Islandske Lærde“
og König hafi sent sér. Þar á meðal eru
eyrarrós og naflagras. Hann gefur König
þessa einkunn: „den flyttige og til Floræ
Tieneste, ligesom dannede Hr. König.“ Í
skrá Zoëga er nokkrum sinnum vísað í
þetta rit Rottbølls, með skammstöfun-
inni Skr. Kiøb. Selsk., 10 Deel.
BRÉFASKIPTI KÖNIGS
VIÐ CARL VON LINNÉ
Eins og fyrr segir dvaldist König
um tveggja ára skeið í Uppsölum, sem
lærisveinn Carls von Linné, og hreifst
af áhuga hans fyrir grasafræðinni. Safn
af bréfum til Linnés og frá honum
má finna á vefsetrinu The Linnaean
Correspondence.21 Þar eru allmörg bréf
sem König ritaði Linné á árunum 1763–
1778 og að auki nokkur til sonar hans
með sama nafni, það síðasta frá 1782
(Linné eldri lést 1778). Þau eru skrifuð
á þýsku, móðurmáli Königs. Á vefnum
má sjá myndir af bréfunum og eru þau