Morgunblaðið - 18.03.2019, Side 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 18. MARS 2019
TILBOÐSDAGAR
15-20% afsláttur af öllum vörum.
ÞV
O
TT
AV
ÉL
A
R
KÆ
LI
SK
Á
PA
R
HELLUBORÐ
ÞURRKARAR
SMÁTÆKI
U
PPÞVO
TTAVÉLA
R
OFNAR
RYKSUGUR
VIFTUR OG HÁFAR
Skoðaðu úrvalið okkar á
*FRí heImkeyRSLA í neTveRSLun
LO
K
A
D
A
G
A
R
Eyðing og ástand
gróðurs hér á landi var
áður helsta umræðuefni
landsmanna á sviði um-
hverfisverndar, enda
var tilefnið brýnt. Nú er
fjallað um aðra þætti
umhverfisins og ekki
síst um lífsvon á jörð-
inni í ljósi ógnvæn-
legrar mengunar lífrík-
isins.
Gripið verður til ýmissa al-
þjóðlegra aðgerða til að draga úr
þessari mengun sem mannkynið hef-
ur að hluta valdið. Vandamálið –
gróðursnauðar eyðimerkur Íslands
og víða snautlegur gróður – hefur
sem slíkt horfið hér í skuggann af
þessari hættu, samtímis því að fram-
lag hvers lands mun m.a. vera fólgið í
því að gróðurþekja þess bindi sem
mest af þeim skaðlegu lofttegundum
sem jörðinni berast.
Enn er ekki ljóst í hverju framlag
okkar til loftslagsbreytinga verður
fólgið. Fyrst og fremst á það þó að
felast í minnkandi notkun mengandi
eldsneytis og bindingu koltvísýrings
með auknum trjágróðri og öðrum
gróðri í landinu. Skógur þekur nú að-
eins um 2,5% af landinu öllu og bið
verður á aukinni bindigetu nýs skóg-
lendis. Við þetta framlag bætist bind-
ing annars gróðurs landsins, m.a.
með endurheimt votlendisgróðurs
með lokun jarðvegsskurða sem voru
grafnir hér á landi fyrir 50-70 árum
vegna væntanlegrar túnræktar og
annarra landbóta.
Vonandi bera þessi verkefni, og
önnur sem enn hefur ekki verið getið
um, þann árangur sem stefnt er að.
Eyðing gróðurs og jarðvegs
Eyðing gróðurs og jarðvegs hófst
fljótlega eftir að landnám hófst fyrir
meira en 1.100 árum og hún hefur
verið viðverandi allt fram til okkar
daga. Um er að ræða gífurlegt tap á
náttúrulegum gróðri og jarðvegi –
töpuð auðlind sem okkur hefur ekki
nema að litlu leyti tekist að bæta fyrir
eða endurheimta. Þegar núverandi
gróður landsins er metinn – stærð
hans og gróðurfar (plöntutegundir) –
kemur í ljós hve geta hans til að
draga úr loftslagsvandanum er tak-
mörkuð.
Við upphaf landnáms er talið að um
helmingur landsins hafi verið klæddur
gróðri og að það hafi verið „viði vaxið
milli fjalls og fjöru“. Áætlað er að nú
sé aðeins um fjórðungur af landinu
gróinn.
Leifar forna skógarins nema nú að-
eins um 1,7% af landinu. Ný skóglendi
eru um 0,8% af landstærð, fengin með
plöntun birkis og erlendra trjáteg-
unda.
Eyðing gróðurs á Íslandi á sér
þannig ýmsar orsakir: Búsetan með
þeirri einhliða landnýtingu sem hún
byggðist á raskaði gróðurjafnvægi
landsins. Við þetta bættist kólnandi
veðurfar og eldgos en skaðleg áhrif
þessa röskuðu gróðri enn meira eftir
hnignun skóganna.
Nú er ástæða til að ætla að ekki
dragi lengur úr heildarstærð gróður-
lendisins. Víða á sér stað gróður- og
jarðvegseyðing og uppblástur, en á
nokkrum svæðum er gróður í hægri
framför. Ástæðan er mikil fækkun bú-
fjár á úthaga, uppgræðsla lands, sjálf-
græðsla, m.a. á stóru jökulsöndunum
á Suðurlandi, aukin skógrækt, hlýn-
andi loftslag, ræktun túna o.fl.
Stærð og gróðurfar landsins er,
þrátt fyrir allt, ekki nema að mjög litlu
leyti í samræmi við ríkjandi loftslag.
Hvaða ráð eru til úrbóta til þess að
auka gróðurlendið að vöxtum og bæta
þann gróður sem fyrir er?
Endurheimt landgæða – lúpína
Örfoka land á Íslandi grær afar
seint af sjálfu sér og það byggist ekki
síst á því hversu örsnauður jarðveg-
urinn er af næringarefnum og skorti
á harðgerum, fljótvöxnum plöntuteg-
undum til uppgræðslu. Margt hefur
verið reynt til að bregðast við þessu.
Erlendur vísindamaður á sviði
gróður- og jarðvegseyðingar ferðað-
ist um Ísland fyrr nokkrum árum.
Hann sagði að ferðalokum að Ísland
væri stærsta og svartasta eyðimörk í
Evrópu. Þessi niðurstaða var nokkuð
ólík þeirri mynd sem blasti við land-
námsmönnum, eins og að framan get-
ur. Ekki er þó að sakast við þá sem
urðu að nauðbeita og fullnýta landið
til að lifa af á köldum miðöldunum.
Það mun hafa verið á 17. og 18. öld
að dönsk yfirvöld tóku eftir því að
gróður á Íslandi var að fjúka á haf út
og örfoka lönd að stækka. Sendir
voru hingað fræðimenn til að kanna
málið og finna leiðir til úrbóta. Meðal
annars fluttu þeir inn melgresi og
marhálm frá Danmörku, þannig að
borgaryfirvöld Reykjavíkur eru ekki
þau fyrstu til að flytja inn „strá“ frá
Danmörku. Fræðimennirnir sáu þó
fljótt að hér óx sama tegund mel-
gresis og í Danmörku, en marhálm-
urinn þoldi illa sandfok.
Sandgræðslan, sem stofnuð var
ásamt Skógræktinni árið 1907, reyndi
margar aðferðir til að sporna við hinu
hættulega og hvimleiða sandfoki.
Hún komst fljótt að því að ekkert
stóðst melgresinu snúning við að
safna foksandinum saman í melgíga
sem hindruðu mjög skemmdir af
völdum sandsins. Öflugt sandfok get-
ur á einu ári sorfið tréstaura svo að
þeir brotna í hvassviðrum. Melurinn,
sem er grágrænn að lit, fær þennan
lit vegna þess að blöð og strá hans eru
þakin allþykku lagi af vaxi sem verja
hann fyrir sandfoki. Með þessari
góðu vörn gegn sandfoki vaknar
spurningin: Hvernig er best að þekja
örfoka land gróðri og umbreyta því í
nytjaland? Slíkt má gera með
grasfræi af hentugum grastegundum
ásamt áburði, en það hefur reynst
alltof dýr aðferð þegar til lengdar
lætur. Hvað annað er þá til taks?
Skógræktarstjóri, Hákon Bjarna-
son, ferðaðist til Ameríku strax eftir
seinni heimsstyrjöldina og lagði leið
sína til Alaska til að freista þess að
finna plöntur og tré sem nýst gætu ís-
lenskri náttúru vel. Hann sneri heim
með gott safn af fræjum og trjágrein-
um sem hann kom fyrir í afgirtum
reit rétt austan við Múlakot í Fljóts-
hlíð. Annar okkar sem þetta skrifar,
Björn, fór með honum að skoða reit-
inn 1957. Þar kenndi margra grasa og
trjáa, en eitt þeirra þó mest áberandi,
stór og falleg jurt með bláum blóm-
stönglum. Hún hafði næstum fyllt
girta reitinn og hafði auk þess sáð sér
marga metra í allar áttir út á aurana
kringum reitinn. Ánægjusvipurinn á
Hákoni gleymist ekki.
Varla er nokkur hreppur í landinu
sem ekki hefur fengið að njóta þess-
arar afburða- – ef ekki bestu – plöntu,
sem reynd hefur verið til þess að
nema örfoka og gróðurlaust íslenskt
land.
Það sem gerir alaskalúpínuna svo
„ágenga“ er að hún er að mestu
sjálfri sér nóg. Hún þarf að vísu loft,
vatn og jörð eins og aðrar plöntur, en
hún þarf ekki áburð, því að í sam-
vinnu við bakteríutegund vinnur hún
köfnunarefni úr loftinu með svipuð-
um hætti og gamla áburðarverk-
smiðjan í Gufunesi notaði rafmagn til
að kljúfa vatn í vetni og súrefni og
mynda ammoníak með köfnunarefni
loftsins. Þá gefur lúpínan frá sér efni
úr rótinni sem getur losað bindingu
fosfórs í jarðveginum, sem plantan
hagnýtir sér til vaxtar. Slík köfnunar-
efnisbinding er þekkt hjá mörgum
öðrum plöntum, aðallega belgjurtum,
s.s. rauð- og hvítsmára, ertum, baun-
um o.fl., en þær dreifast lítt um land-
ið.
Mörgum finnst alaskalúpínan of
ágeng og má það víða til sanns vegar
færa. En lúpínan undirbýr og skilur
eftir mjög frjósaman jarðveg sem
nýtist öðrum tegundum plantna þeg-
ar hún hörfar í samkeppni við þær. Í
stað þess að lýsa þessu í löngu máli og
mörgum dæmum nægir hér að benda
á Keldnaholtið sem „aldnir“ menn,
eins og þeir sem þetta skrifa, muna
sem gróðurlaust holt og grjótbreiður.
Auk þess má rifja upp fyrrverandi
berangur við Hafnarfjall, Mýrdals-
sand og Hólasand við Mývatn –
„svartar eyðimerkur“ – sem nú eru
að verða að frjósömu og grænu landi.
Að lokum
Þeir sem sinna aukinni ferða-
mennsku á Íslandi birta oft myndir til
að sýna fegurð íslenskrar náttúru.
Takið eftir því hve oft hin fagurbláa
alaskalúpína er höfð í forgrunni. Hún
gæti verið einhver besta viðbót við ís-
lenskt lífríki síðan norrænir menn og
Írar komu hingað fyrir nokkrum öld-
um.
Fyrir þá sem óttast að lúpínan
hverfi ekki með tímanum, má benda á
að í Alaska, þar sem lúpínan okkar á
uppruna, er erfitt að finna hana. Or-
sökin virðist vera að hún hopar í sam-
keppni við annan gróður. En áður en
hún víkur hefur hún bætt jarðveginn
fyrir þær plöntur sem á eftir koma.
Sem sagt, einn besti samherji okkar í
baráttunni við að breyta örfoka landi
okkar aftur í gróðurlendi.
Eftir Björn Sig-
urbjörnsson og
Ingva Þorsteinsson
» Varla er nokkur
hreppur í landinu
sem ekki hefur fengið að
njóta þessarar afburða-
– ef ekki bestu – plöntu,
sem reynd hefur verið
til þess að nema örfoka
og gróðurlaust íslenskt
land.
Björn Sigurbjörnsson
Höfundar eru náttúrufræðingar.
Endurheimt gróðurs á Íslandi
Ingvi Þorsteinsson
Um þessar mundir
er að ljúka í
Borgarleikhúsinu sýn-
ingum á verkinu Elly
sem sýnt hefur verið
við fádæma vinsældir í
um tvö ár. Koma þar
við sögu margir af okk-
ar fremstu tónlistar-
mönnum þess tíma sem
ferill Ellyjar spannaði.
Einn þeirra er kennari
minn og velgjörðarmaður Eyþór Þor-
láksson, gítarleikari og kennari.
Það er miður að sú mynd sem
dregin er upp af Eyþóri í sýningunni
er afar neikvæð og einhliða en hann
er þar útmálaður sem drykkfelldur
ofbeldismaður og slepjulegur flagari.
Ef marka má náin kynni mín af hon-
um yfir meira en hálfa öld er þessi
persónusköpun víðsfjarri sannleikan-
um; ég hef aldrei hitt eða kynnst
þeirri persónu sem birtist í um-
ræddri sýningu. Ef ég ætti að lýsa
Eyþóri í stuttu máli þá var hann ein-
stakt ljúfmenni, rólyndur, góðhjart-
aður, umburðarlyndur
og mjög þægilegur
hvort sem var í sam-
starfi eða daglegri um-
gengni. Mér og öðrum
sem ég þekki til reynd-
ist hann einstaklega vel
og erum við fjölmargir
nemendur hans sem
getum þakkað Eyþóri
það að hafa auðnast að
gera tónlist og gítarleik
að ævistarfi okkar.
Hann brá sjaldan skapi
og var mikill reglumað-
ur. Kunnu fáir jafn vel með áfengi að
fara og hann og staðfesta það menn
sem til hans þekktu á undanförnum
áratugum, jafnt fyrrverandi nem-
endur og samstarfsfólk sem og nán-
asta fjölskylda hans.
Í fjölmörg ár dvaldi Eyþór á Spáni
við nám og störf sem hljóðfæraleik-
ari. Hann var fyrstur Íslendinga til að
læra klassískan gítarleik erlendis og
átti í kjölfarið stórmerkan feril sem
hljóðfæraleikari og kennari. Samhliða
því gaf hann út á netinu mikið af
vönduðu, ókeypis kennsluefni og
verkum fyrir klassískan gítar sem
þúsundir manna um allan heim hafa
notað við kennslu og störf undan-
farna áratugi. Nafn hans er því þekkt
um víða veröld. Ófá eru þau þakkar-
bréf sem hann hefur fengið frá kenn-
urum og nemendum alls staðar að.
Eftir að sýningum á Elly lýkur má
ætla að um þriðjungur íslensku þjóð-
arinnar sitji eftir með ofangreinda,
neikvæða mynd af persónu Eyþórs.
Mér er því skylt hér að benda á hið
gagnstæða en full ástæða er í kjölfar-
ið til að gera ævistarfi þessa merka
manns viðeigandi skil á öðrum vett-
vangi.
Eftir Þórarin
Sigurbergsson »Eftir að sýningum á
Elly lýkur má ætla
að um þriðjungur ís-
lensku þjóðarinnar sitji
eftir með neikvæða
mynd af persónu Ey-
þórs. Mér er því skylt að
benda á hið gagnstæða.
Þórarinn Sigurbergsson
Höfundur er gítarleikar og kennari.
Til varnar heiðursmanni