Morgunblaðið - 13.04.2019, Qupperneq 14

14 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. APRÍL 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Varðveist hefur handrit ísjálfsævisögubroti um æviGuðrúnar Ketilsdóttursem var vinnukona allt sitt
líf. Hún fæddist 1759 og starfaði frá
unga aldri á yfir 30 bæjum í Eyja-
fjarðarsveit. Guðrún segir í ævi-
sögubrotinu á mjög beinskeyttan og
einlægan hátt frá lífi sínu, sam-
skiptum við húsbændur og annað
fólk, frá áreitni karlmanna og frá
hjónabandi með eiginmanni sem var
ótrúr. Einnig segir hún frá því
hvernig hún á tímum þegar skepnur
og fólk horféll á Íslandi náði þrátt
fyrir stétt sína og stöðu að vinna sig
upp í góða stöðu og eignast bústofn,
hluti og klæði. Eftir skilnað við svik-
ulan eiginmann sem rúði hana inn að
skinni var hún á hrakhólum og end-
aði ævi sína sem niðursetningur.
Guðný Hallgrímsdóttir sagn-
fræðingur gerði einsögurannsókn á
ævi Guðrúnar sem gefin var út á bók
árið 2013. Nýlega var bókin gefin út
hjá Routledge í Bretlandi á ensku
undir titlinum A Tale of a Fool?, en
sú bók er miklu ítarlegri og lengri en
sú íslenska.
„Það er mikilvægt fyrir okkur
að komast yfir heimildir frá alþýðu-
fólki frá liðnum öldum og sérstak-
lega heimildir þar sem fólk tjáir sig
með eigin orðum, því mjög lítið er til
í handritum af slíku efni. Ég þori
nánast að fullyrða að ævisaga Guð-
rúnar Ketilsdóttur sé eitt elsta varð-
veitta heimild um sjálfstjáningu ís-
lenskrar alþýðukonu. Þegar ég fór
að skoða heimildir um fyrri tíma
konur á handritadeild Landsbóka-
safnsins, þá komst ég að því hversu
lítið er varðveitt af sjálfstjáningu
kvenna og að kvenna er helst getið
sem eiginkvenna nafntogaðra karla
og heimildir um þær eru iðulega
vistaðar undir nöfnum karlanna sem
þær tengdust. Rétt eins og það væri
nauðsynlegt að réttlæta það að eitt-
hvert ómerkilegt pár frá konum
væri varðveitt og skráð sérstaklega.
Þetta væru eftir allt saman eigin-
konur, dætur eða jafnvel mæður
þekktra Íslendinga, mannanna sem
skópu söguna. Sú aðferð við skrán-
ingu handrita hefur til að mynda
leitt til þess að íslenskar konur, og
þá einkum og sér í lagi alþýðukonur,
eru nánast ósýnilegar í menningar-
sögu fyrri alda,“ segir Guðný og
bætir við að hún hafi einnig orðið
undrandi þegar hún sá að konur
voru ekki einu sinni nafngreindar
sem bændur í
bændatölum sem
hún skoðaði. „Þó
vitum við að konur
voru líka bændur,
til dæmis ekkjur
og einstæðar
mæður. Guðbjörg
móðir Guðrúnar
var til dæmis ein-
stæð móðir 23 ára
gömul og borgaði skatta og skyldur
af sínu búi,“ segir Guðný sem varð
svolítið móðguð fyrir hönd Guðrúnar
Ketilsdóttur þegar hún sá að eigin-
maðurinn Illugi var skráður í ætt-
fræðiritum sem bóndi á Hofi í þeirra
búskap, en ekki Guðrún. „Samt var
það hún sem hafði skaffað allan bú-
stofninn sem búskussinn Illugi sól-
undaði í hjákonur sínar.“
Féll fyrir flagaranum Illuga
Ævisaga Guðrúnar er orðrétt
eftir henni höfð og rituð upp jafn-
óðum og hún segir frá. Þegar saga
Guðrúnar er lesin kemur glögglega
fram hversu sterk og kjörkuð hún
hefur verið, þrátt fyrir bága stöðu
sína sem vinnukona á heimilum ann-
arra. Hún fer þó oftar en einu sinni
til yfirvaldsins og segir farir sínar
ekki sléttar hjá húsbændum. Og hún
lemur frá sér karla sem áreita hana
og reyna að nauðga henni, sem gefur
sannarlega sýn inn í raunveruleika
vinnukvenna á átjándu öld.
„Að Guðrún slái þessa karla
óhikað frá sér sýnir okkur líka að
hún hafði bein í nefinu. Hún var ein-
stæðingur og
þurfti að treysta
alfarið á sjálfa sig.
Því miður fellur
hún þó kylliflöt
fyrir flagaranum
Illuga sem hún
giftist, en hann
kippti öllu undan
henni. Þegar hún
skilur við hann er
hún orðin stórskuldug og lendir aft-
ur í vinnumennsku. Hún missir þá
líka frá sér eina barnið sem þau Ill-
ugi áttu saman, en konur gátu ekki
alið önn fyrir börnum sínum ef þær
voru einar í vinnumennsku. Þetta
hlýtur að hafa tekið sinn toll af
henni, að vera svipt öllu; einkasyni,
búslóð, skepnum og klæðum sínum.
Hún var eðlilega enn mjög bitur
þegar hún á áttræðisaldri rifjar upp
ævisögu sína, þá orðin einstæðingur
því sonur hennar drukknaði ungur.“
Hörmungar og hungur
Vinnukonan Guðrún skefur
ekkert utan af hlutunum í frásögn
sinni, enda hafði hún engu að tapa,
var þá orðin gömul og hálfkarlæg.
„Fyrir vikið lætur hún allt
flakka, sem gefur okkur raunsanna
mynd af lífi hennar. Í frásögninni
birtist okkur allt önnur mynd en sú
sem okkur er oft sýnd, af undir-
gefnum og beygðum vinnukonum.
Guðrún er harðdugleg og farsæl
vinnukona sem vinnur sig upp í góða
stöðu á sýslumannsheimili og hjá
hreppstjórum. Hún kom sér upp þó
nokkrum eigum og var til dæmis
umtalsvert efnaðari en Illugi þegar
þau taka saman. Hún átti meðal ann-
ars fimm kistur, súrtunnu fulla af
góðgæti, á annan tug kinda og góð
klæði. Illugi hafði verið í niðursetu
allt frá unga aldri og nánast fram að
þeim tíma sem þau kynnast. Þeir
sem lentu á sveit voru í skuld við
hreppinn, sem kostað hafði framfæri
viðkomandi. Illugi hafði aðeins verið
í vinnumennsku í örfá ár þegar þau
giftast, en Guðrún verið miklu leng-
ur í vinnumennsku, eða allt frá ung-
lingsaldri. Hann lagði því tæplega
nokkuð til búskaparins. Þegar mað-
ur leggst djúpt yfir þær takmörkuðu
heimildir sem varðveist hafa þá er
ýmislegt nýtt hægt að lesa út úr
þeim. Til að mynda að oft voru konur
mun betur stæðar en við höfum átt-
að okkur á. Guðrún var til dæmis
augljóslega vænlegt kvonfang með
allar sínar eigur, dugnað og verkvit.
Það var því sárt að sjá hvernig
hjónaband hennar með Illuga fór
með hana,“ segir Guðný og bætir
við: „Ég held að íslenskar konur hafi
verið sterkar og sjálfstæðar þá, rétt
eins og núna. Guðrún var merkileg
kona í alla staði. Hún hlýtur að hafa
verið mjög hraust, því hún lifir af
miklar hörmungar og hungur á tím-
um móðuharðinda og varð háöldruð.
Ég man eftir því þegar ég las ævi-
sögu Guðrúnar í fyrsta skipti. Aldrei
fannst mér ég hafa fundið eins
sterkt fyrir fortíðinni og ég var svo
uppnumin af frásögninni að ég
ímyndaði mér að Guðrún sjálf hefði
kannski snert handritið sem ég var
með í höndunum. Þarna fannst mér
ég loksins finna konu sem ég tengdi
við, því þó orðfæri frásagnarinnar
væri fornt þá var einhver kjarni í
sögunni sem var svo sannur. Guðrún
Ketilsdóttir birtist lesendum ekki
þjökuð af minnimáttarkennd og
skorti á sjálfstrausti. Þvert á móti
kemur hún manni fyrir sjónir sem
sterkur og hæfileikaríkur einstakl-
ingur með mikla réttlætiskennd sem
leitaðist við að skapa sjálf eigin ör-
lög. Ég hef heldur aldrei skilið þá
mynd sem svo oft er dregin upp af
formæðrum okkar að vera alltaf að
afsaka sig á að vera til.“
Þjófótt samferðafólk
Í ævisögunni segir Guðrún hlut-
ina umbúðalaust án þess að vera
með nokkurn tepruskap. Hún lætur
fólk hafa það óþvegið sem fór illa
með hana, kallar Illuga til dæmis
þræl og fant sem lá í öðru kvenfólki
eins og brókinni sinni.
„Þegar hún lýsir Illuga við
þeirra fyrstu kynni segir hún hann
hafa verið álitlegan, bjartan yfirlit-
um og vel klæddan. Hann hefur
væntanlega verið sjarmatröll og
hann var líka þó nokkuð yngri en
hún. En Guðrún kemst fljótt að því
að hann er úlfur í sauðargæru, eins
og hún orðar það sjálf. Hann byrjaði
að halda fram hjá henni strax í
fyrstu vistinni sem þau voru í og hélt
því áfram þar til hjónabandinu lauk,
því hann „fór stelpu af stelpu“, eins
og Guðrún segir sjálf. Hún virðist
aldrei hafa fyrirgefið honum að hafa
blekkt hana.“
Guðný segist hafa fundið heim-
ild um eigur Guðrúnar sem seldar
voru á uppboði eftir andlát hennar.
„Við það öðlaðist ég skýrari
mynd af persónu hennar. Hún hafði
verið í niðursetu í að minnsta kosti
fjögur ár áður hún dó en á svo
löngum tíma hefur sennilega veru-
lega gengið á eigur hennar. Þannig
mætti ætla að verðmæti sem Guðrún
var ekki í standi til að nýta eða sem
hún gat vel komist af með á síðustu
árum ævinnar, hafi hún verið búin
að losa sig við eða skipta í önnur
verðmæti sem nýttust betur. Eflaust
vantaði hana hlýrri rúmfatnað, hent-
ugri matvæli, meira brennivín og
tóbak eða jafnvel þjónustu við að
koma sér á milli bæja og í kaupstað.
Eigurnar sem eftir voru við andlát
Guðrúnar voru því allt gripir sem
nýttust og skiptu hana máli. Hún
átti rokk, kamba og ullarflóka, sem
eru merki um að hún var vinnufær
fram í andlátið, en gamalt fólk var
látið vinna fyrir sínu fæði ef það
mögulega gat. Hún átti líka ferming-
arkver og nokkrar sálmabækur, svo
hugsanlegt er að hún hafi kennt
börnum að lesa, eða haft annað gagn
af þessum bókum, fyrst hún var ekki
búin að skipta þeim fyrir mat eða
klæði. Guðrún átti líka fjóra silki-
klúta og litrík klæði svo það hefur
skipt hana máli að koma vel fyrir. Að
lokum er vert að minnast á hirslur
Guðrúnar sem seldust á uppboðinu,
kisturæflar, skjóður, poki, kassi,
kistill og kista, sem endurspegla
einkar vel stöðu hennar í samfélag-
inu. Endalausir búferlaflutningar
milli bæja hafa bersýnilega kallað á
að Guðrún yrði sér úti um margs-
konar umbúðir til að varðveita fá-
brotnar eigur sínar. Vinnufólk var
einungis vistráðið í takmarkaðan
tíma á hverjum bæ og þurfti því
reglulega að taka saman föggur sín-
ar og ferja þær til nýrra húsbænda.
Hverskyns hirslur og umbúðir voru
því mikilvægar bæði til að verja eig-
urnar hnjaski á ferðalaginu en þó
ekki síður fyrir þjófóttu samferða-
fólki. Því skipti það vinnufólk máli að
geta aðgreint verðmæti sín frá eig-
um annarra, samanber matvæli sem
það faldi í pokum og skjóðum í rúm-
inu eða læsti jafnvel niður í kistum
sínum ef mögulegt var. Af ævisögu
Guðrúnar má greinilega sjá að það
var algengt að fólk óttaðist um verð-
mæti sín og þá reyndist mörgum erf-
itt að þjófkenna húsbændur.“
Ekki gamansaga af flóni
Guðný segir sjálfsævisögu Guð-
rúnar vera ágætt dæmi um hvernig
staðið var að skráningu á handritum
kvenna, en sagan er skráð í hand-
ritaskrár Landsbókasafns Íslands
sem gamansaga af kerlingarflóni og
skipað í flokk með álfa- og drauga-
sögum. Með titli bókar Guðnýjar á
ensku, A tale of a fool?, segist hún
vilja leggja áherslu á hvernig saga
alþýðukonunnar Guðrúnar Ketils-
dóttur hefur verið meðhöndluð í
gegnum tíðina og hvernig karlarnir
sem um hana fóru höndum, lifandi
og dauða, réðu ráðum sínum. Sú
saga varpar sannarlega ljósi á hin
vísindalegu vinnubrögð á 20. öld; hve
konur áttu þar lítinn hlut að máli
hvernig sem á viðfangsefni fortíðar-
innar er litið.
Enginn tepruskapur hjá Guðrúnu
Fyrir nútímafólk á Ís-
landi, sem fæst þekkir
annað en velmegun og
gnægtir, er bæði fróðlegt
og meinhollt að fá innsýn í
líf og hugarheim alþýðu-
konu sem fæddist um
miðja átjándu öld. Guð-
rún Ketilsdóttir lamdi frá
sér karla sem áreittu hana
og reyndu að nauðga.
Morgunblaðið/RAX
Guðný „Guðrún kemur mér fyrir sjónir sem sterkur og hæfileikaríkur einstaklingur með mikla réttlætiskennd.“
Ljósmynd/Daniel Bruun
Íslensk alþýðukona Reyndar ekki
Guðrún, en hversdagsklædd kona.
Hún lætur fólk hafa
það óþvegið sem fór
illa með hana, kallar
Illuga þræl og fant
sem lá í öðru kvenfólki
eins og brókinni sinni.
Vínlandsleið 16
Grafarholti
urdarapotek.is
Sími 577 1770
Opið virka daga kl. 09.00-18.30
og laugardaga kl. 12.00-16.00
Hugsaðu vel um
húðina þína – alltaf
Bjóðum fjölbreytt úrval húðvara, jafnt fyrir
andlitið, hendurnar, fæturna og kroppinn allan.