Morgunblaðið - 09.08.2019, Blaðsíða 37

37
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. ÁGÚST 2019
Sú breska Ein þekktasta flugvél seinna stríðs, Supermarine Spitfire, á Reykjavíkurflugvelli í gær eftir flug frá norðurströnd Skotlands. Yfir 20.000 eintök voru framleidd á árunum 1938-1948.
Árni Sæberg
Hér átti sú skoðun
áhrifamikla fylg-
ismenn á tíunda áratug
síðustu aldar að vegur
Íslendinga í alþjóðlegu
samstarfi hefði minnk-
að vegna spennufalls
milli austurs og vest-
urs. Íslensk stjórnvöld
hefðu komið ár sinni
vel fyrir borð í kalda
stríðinu. Þá hefði eng-
inn viljað styggja þau af ótta við að
Íslendingar myndu raska örygg-
iskerfi Vesturlanda.
Til dæmis um þetta viðhorf má
vitna í 22 ára gamlan leiðara hér í
blaðinu (24. ágúst 1997). Þar segir
að hernaðarlegt mikilvægi Íslands
og lykilþýðing Keflavíkurstöðv-
arinnar hafi tryggt Íslendingum
margföld áhrif á alþjóðavettvangi.
Síðan rekur blaðið nokkur dæmi um
breytta stöðu eftir lyktir kalda
stríðsins og segir síðan:
„Í hnotskurn þýðir þetta að við
getum ekki lengur treyst á hern-
aðarlegt mikilvægi Íslands til þess
að tryggja okkur áhrif á al-
þjóðavettvangi. Við verðum þess í
stað að byggja á málefnalegu fram-
lagi okkar á vettvangi þeirra
alþjóðasamtaka sem við eigum aðild
að.“
Þrátt fyrir hnattstöðu Íslands og
hernaðarlegt mikilvægi beittu ís-
lensk stjórnvöld að sjálfsögðu mál-
efnalegum rökum til að vinna mál-
stað sínum fylgi. Þá er varasamt að
álykta á þann veg að Íslendingar
njóti sín ekki á alþjóðavettvangi
nema þeim takist að sýna fram á
hættuástand á Norður-Atlantshafi,
sé ekki farið að óskum þeirra.
Markmið íslenskrar utanríkisstefnu
hefur aldrei verið að
ýta undir spennu. Ís-
lendingar njóta þess
eins og allar aðrar
þjóðir að samskipti
ríkja séu frjáls og laus
við árekstra og ágrein-
ing. Engin þjóð á
meira undir friði en sú
sem hefur ekki afl til
að verjast sjálf ef til
átaka kæmi.
Hvorki Bandaríkja-
stjórn né NATO skil-
greindu
Norður-Atlantshaf sem spennu-
svæði frá lokum níunda áratugarins
fram til ársins 2014. Hlutur Íslands
á alþjóðavettvangi hefur þó ekki
minnkað. Áhrifin fara eins og áður
eftir framlaginu og hvernig það er
rökstutt. Ný viðfangsefni hafa kom-
ið í stað þeirra sem áður mótuðu al-
þjóðaþróun, nú ber loftslagsmál og
viðskiptamál hæst.
Hrun fjármálakerfisins haustið
2008 var alþjóðlegt en harkalegra
hér en annars staðar vegna þess hve
hátimbrað íslenska bankakerfið var.
Spurning er hvort bandarísk yf-
irvöld hefðu opnað lánalínu til Ís-
lands við aðrar aðstæður í öryggis-
málum en árið 2008. Þar verður þó
ávallt um getgátur að ræða. Van-
hugsuð, forkastanleg viðbrögð rík-
isstjórnar breska
Verkamannaflokksins gagnvart Ís-
landi voru til heimabrúks – til að
sýna Skotum að þeir ættu ekki að
segja skilið við Sameinaða kon-
ungdæmið, UK.
Í sama mund og vald kommúnista
varð að engu í Evrópu, á árunum
1989 til 1992, var samið um aðild Ís-
lands að Evrópska efnahagssvæð-
inu (EES), viðamesta alþjóða- og
lagasamstarfi Íslendinga frá önd-
verðu. Samstarfið hefur gjörbreytt
íslensku þjóðfélagi og stuðlað að
framförum.
Formennska í
Norðurskautsráði
Íslendingar tóku við formennsku
til tveggja ára í Norðurskautsráðinu
7. maí 2019 á fundi í Rovaniemi í
Finnlandi. Vakti heimsathygli hve
Mike Pompeo, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, kvað fast að orði í
gagnrýni á Kínverja og áhuga
þeirra á norðurslóðum í ræðu sem
hann flutti í tengslum við þennan
fund ráðsins.
Í skýrslu Guðlaugs Þórs Þórð-
arsonar til alþingis um utanríkismál
frá 29. apríl 2019 segir réttilega að
„alþjóðapólitískt vægi“ formennsk-
unnar í Norðurskautsráðinu hafi
aukist til muna á undanförnum ár-
um“. Formennskan dragi athygli að
Íslandi, auki vægi landsins á al-
þjóðavettvangi og veiti Íslendingum
þannig einstakt tækifæri til að
stuðla að því að áherslur þeirra fái
hljómgrunn meðal ríkja og sam-
starfsaðila ráðsins. Brýnt sé að
beina sjónum að hafinu og orku-
málum. Sú skörun sem viðfangsefni
Norðurskautsráðsins hafi við
heimsmarkmið Sameinuðu þjóð-
anna og Parísarsamkomulagið um
aðgerðir á sviði loftslagsmála séu
ótvíræð og því eðlilegt að for-
mennskuáætlun Íslands taki mið af
þeim áherslum.
Áhugi Bandaríkjastjórnar á
Norðurskautsráðinu felst ekki í að
vinna að framgangi Parísarsam-
komulagsins. Hún horfir til annarra
þátta eins og fram kom í ræðu
Pompeos. Á hinn bóginn er þess að
gæta að hernaðarleg málefni eru ut-
an verksviðs ráðsins.
Stórveldi á norðurslóðum
Dönskum stjórnvöldum kom í
opna skjöldu þegar Donald Trump
Bandaríkjaforseti lýsti áhuga á að
heimsækja Kaupmannahöfn á heim-
leið frá Póllandi í byrjun september.
Sunnudaginn 1. september verða
80 ár liðin frá því að nasistar réðust
inn í Pólland og síðari heimsstyrj-
öldin hófst. Eftir þátttöku í minn-
ingarathöfn í Varsjá af þessu tilefni
heldur Trump til Kaupmannahafn-
ar.
Fyrir utan að njóta gestrisni
Margrétar drottningar er erindi
Trumps að ræða norðurslóðamál. Í
augum Bandaríkjamanna er Dan-
mörk mikilvægt norðurskautsríki
og Grænland útvörður Norður-
Ameríku.
Bandaríkjamenn, Kínverjar og
Rússar láta sig ekki mjög miklu
varða skagann á meginlandi Evrópu
og eyjarnar í kringum hann. Þeir
hafa meiri áhuga á ítökum Dana á
Grænlandi og raunar einnig Fær-
eyjum.
Með Mette Frederiksen, for-
sætisráðherra Dana, í viðræðum við
Trump verða Kim Kielsen, formað-
ur grænlensku landstjórnarinnar,
og Aksel V. Johannesen, lögmaður
Færeyja, hvað sem líður lögþings-
kosningunum í Færeyjum 31. ágúst.
Með vísan til ríkjasambandsins
við Grænlendinga hafa Danir gert
kröfu um að norðurpóllinn sé við-
urkenndur sem hluti af landgrunni
Grænlands. Nái danskar kröfur í
krafti landgrunnsákvæða hafrétt-
arsáttmálans fram að ganga kann
danskt yfirráðasvæði að tuttugu fal-
dast.
Í anda þess sem Pompeo sagði í
Rovaniemi er mikilvægt fyrir
Bandaríkjastjórn að eiga náið sam-
starf við ríki sem er stórveldi á
norðurslóðum. Danska ríkið hefur
þá stöðu og þess vegna hittir Trump
forystumenn þriggja þjóða í Kaup-
mannahöfn. Tvö meginmál verða á
dagskrá fundarins: norðurskauts-
mál og öryggismál.
Í öllu tilliti skiptir þessi leiðtoga-
fundur okkur Íslendinga miklu.
Sögulegu og landfræðilegu tengslin
eru skýr. Öryggi eyþjóðanna
tveggja fyrir austan Ísland og vest-
an verður ekki tryggt án náins sam-
starfs við Íslendinga.
Eftir innrás Rússa í Úkraínu árið
2014 hefur hernaðarleg spenna
magnast að nýju á Norður-Atlants-
hafi og enn á ný er litið til varn-
arlínu gegn kafbátum frá Grænlandi
um Ísland til Skotlands (GIUK-
hliðið). Bandaríkjastjórn end-
urræsti 2. flota sinn, Atlantshafs-
flotann, fyrir einu ári og ætlar hon-
um hlutverk á hafsvæðum fyrir
norðan Ísland. Viðbúnaður á Kefla-
víkurflugvelli tekur mið af þessu.
Þetta eru gamalkunn viðfangs-
efni. Breytingin mikla frá því fyrir
aldarfjórðungi á rætur í hlýnun
jarðar og áhrifum hennar á norður-
skautssvæðið. Áhugi samhliða
spennu færist norðar en áður, á
heimshluta þar sem átta ríki hafa
komið sér saman um að eiga frið-
samlegt samstarf. Um þessar
mundir er formennska í þessum
félagsskap í höndum Íslendinga.
Þeir eru ekki áhrifalausir, áhrifin
ráðast þó eins og áður af vel ígrund-
aðri stefnu og vandaðri framkvæmd
hennar.
Eftir Björn
Bjarnason » Í öllu tilliti skiptir
þessi leiðtogafundur
okkur Íslendinga miklu.
Sögulegu og landfræði-
legu tengslin eru skýr.
Björn Bjarnason
Höfundur er fyrrv. ráðherra.
Fundur Trumps og áhrif Íslands