Skessuhorn - 21.12.2016, Qupperneq 64

MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 201664
Sementsverksmiðjan er ekki leng-
ur vinnustaður sem iðar af lífi, þar
sem hundruðuð höfðu áður atvinnu.
Í dag stendur verksmiðjan að mestu
leyti auð þótt þar sé geymt og af-
greitt innflutt sement. Minning-
arnar um vinnustaðinn lifa þó enn
með þeim sem vörðu fjölmörgum
árum ævi sinnar innan veggja verk-
smiðjunnar. Og sumar minningar
eru eftirminnilegri en aðrar. Á ár-
unum 1971-1972 kom það fyrir að
sprengjur slæddust með skeljasand-
inum af botni Faxaflóa. Slíkt var
engan veginn hættulaust. Skessu-
horn rifjar þetta upp með dyggri að-
stoð fyrrum starfsmanna. Í ljós kem-
ur að engin viðhlýtandi rannsókn
hefur farið fram á tilurð sprengjanna
og að ákveðin þöggun hafi ríkt um
það sem þeim viðkemur.
Undarlegur málmhlutur
Nítjánda febrúar árið 1972 féll hlut-
ur af færibandi í Sementsverksmiðju
ríkisins á Akranesi, eða flesta grun-
ar að það hafi gerst þannig. Það var
ekki óalgengt að starfsmenn fyndu
undarlega málmhluti í skeljasand-
inum sem kom úr Faxaflóa. Eftir að
farið var að dæla skeljasandi upp af
ákveðnu svæði í flóanum snemma
árs 1971 kom það fyrir að sprengjur
úr seinni heimsstyrjöldinni slæddust
með. Búið var að setja upp málm-
skynjara við færibandið til að koma
í veg fyrir að sprengjurnar færu alla
leið í steinbrjótana. Gísli S. Einars-
son var þá trúnaðarmaður og flokks-
stjóri í Sementsverksmiðjunni. Hann
segir að málmskynjarinn hafi verið
plata með segli, sem skynjaði stærstu
málmhlutina. Ef platan skynjaði
málmhlut sló öllu færibandinu út og
það þurfti að rannsaka málmhlutinn
sem var kominn inn, fjarlægja hann
og setja svo allt í gang aftur. Ef um
sprengju var að ræða var lögreglan
kölluð til. Lögreglan fékk í lið með
sér sprengjusérfræðinga úr Reykja-
vík og sprengjurnar voru í öllum
tilvikum sprengdar með dýnamíti
fjarri mannabyggð.
Starfsmenn sáu fljótlega að málm-
hluturinn sem féll af færibandinu
19. febrúar 1972 var sprengja. Yfir-
stjórn verksmiðjunnar var ekki látin
vita af þessum fundi, enda þótti ekki
tilefni til þess. Komnar voru verk-
lagsreglur um hvað ætti að gera ef
svona aðskotahlutur fannst á færi-
bandinu. Þetta upplýsir Guðmund-
ur Guðmundsson sem var þá tækni-
legur forstjóri Sementsverksmiðj-
unnar. Verklaginu var fylgt í þessu
tilviki og kallað var á lögregluna sem
fjarlægði hlutinn.
Vökvafylltur
málmhlutur
Tveimur dögum síðar, eða 21.
febrúar 1972, fannst annar málm-
hlutur í einum steinbrjót á færi-
bandi verksmiðjunnar. Brjóturinn
var til þess gerður að mylja niður
stærri steina sem oft komu upp með
skeljasandinum. Málmhlutir kom-
ust ekki í gegnum brjótinn þar sem
þeir beygluðust og festust. Fjórir
starfsmenn verksmiðjunnar reyndu
að losa aðskotahlutinn úr brjótnum.
Það voru þeir Gísli Teitur Kristins-
son, Kristján Guðmundsson, Egg-
ert Magnússon og Þorsteinn Hjart-
arson. Allir hlutu bruna á höndum
og tveir í augum og þurftu að dvelja
á sjúkrahúsi í nokkra daga á eftir.
Að þessu sinni var sprengjan af
öðrum toga en áður. Guðmundur
Guðmundsson fékk tilkynningu um
að seinni málmhluturinn væri und-
arlegur. Úr honum læki illa lyktandi
vökvi og verkamennirnir væru farn-
ir að finna til óþæginda í augum og
höndum. Einkennin komu fram um
tveimur til þremur klukkutímum
eftir að þeir komust í snertingu við
vökvann, samkvæmt fréttaflutningi
á þessum tíma. „Menn fóru að tala
um að það væri eitthvað skrýtið við
þessa sprengju. Hún hefði í fyrsta
lagi ekki sprungið, sem hún hefði
eiginlega átt að gera og að öðru leyti
þá læki úr henni einhver óþverri,“
segir Guðmundur þegar hann rifj-
ar þetta atvik upp fyrir blaðamann.
Sjálfur var Guðmundur nýráðinn
til Sementsverksmiðjunnar. „Þetta
var frekar óskemmtileg byrjun fyr-
ir mig, ég byrjaði nefnilega hjá verk-
smiðjunni í október eða nóvember
1971.“
Efnavopn í
verksmiðjunni
Guðmundur man ekki hverjum
datt í hug að þarna væri efnavopn á
ferðinni, en það hafi verið langt frá
því að vera fyrsta sem upp í huga
manna kom. Lögregla hafði þeg-
ar verið kölluð á staðinn en þeg-
ar það kom í ljós að þarna var um
efnavopn að ræða voru fleiri kallað-
ir til. „Þá var hringt í allar stofnanir,
bæði eiturefnanefnd og sprengju-
sérfræðinga,“ segir Guðmund-
ur og bætir við að þegar það hafi
komið í ljós að þarna var ekki ein-
ungis efnavopn á ferðinni heldur
sinnepsgas, hafi Varnarliðið verið
kallað út til aðstoðar. „Við hringd-
um í Varnarliðið og sögðum þeim
að þeir yrðu að gjöra svo vel að
hjálpa okkur, við réðum ekkert við
þetta.“ Íslenskir sérfræðingar vissu
lítið um hvernig átti að meðhöndla
efnavopn. Varnarliðið sendi fjóra
eða fimm sérfræðinga upp á Akra-
nes til að takast á við aðstæðurnar.
Fljótlega var staðfest að sprengjan
í mulningsvélinni var sinnepsgas-
sprengja og einnig sprengjan sem
hafði fallið af færibandinu tveimur
dögum áður.
Sprengingunni
fylgdi gasský
Sprengjan sem hafði fundist nokkr-
um dögum áður var sprengd 22.
febrúar 1972. Þá lá ekki fyrir hvers
eðlis sprengjurnar voru. Helgi
Andrésson lögregluþjónn hafði far-
ið með hana út í Elínarhöfða, fjarri
byggð. Sprengjusérfræðingur úr
Reykjavík sprengdi hana með dýna-
míti og Helgi kíkti á sprengjustað-
inn skömmu eftir sprenginguna og
brenndist við það. Í grein í Lækna-
blaðinu frá árinu 2009 er talað um
sinnepsgassprengjurnar sem fund-
ust í Sementsverksmiðjunni. Grein-
in er eftir Jakob Kristinsson og Þor-
kel Jóhannsson, sem voru frá því
sem þá hét eiturefnanefnd en heitir í
dag Rannsóknastofa í lyfja- og eitur-
efnafræði. Báðir voru kallaðir út upp
á Akranes á sínum tíma. Í greininni
sem er skrifuð á árunum 2007-2008
er farið ítarlega yfir sprengjufund-
inn. Sprengingunni á Elínahöfða
er lýst í greininni og vitnað í Helga
Andrésson lögregluþjón. Spreng-
ingin hafi haft í för með sér mikið
gasský sem líktist táragasi.
Fjöldi starfsmanna
á sjúkrahús
Sementsverksmiðjan fékk eitur-
efnasérfræðinga til að rannsaka
verksmiðjuna eftir að sinnepsgas-
ið fannst. Allt var þvegið hátt og
lágt og allir starfsmenn sem gætu
hafa komist í snertingu við gasið
voru sendir á sjúkrahús til sérstakr-
ar rannsóknar. Þá var meðal ann-
ars athugað hvort gasið hefði borist
í lungu starfsmannanna. Í greininni
í Læknablaðinu kemur fram að lík-
lega hefur gasið verið orðið gamalt,
því styrkur þess var minni en vænta
hefði mátt. Alls fóru um 20 manns á
sjúkrahús til aðhlynningar og í rann-
sóknir. Fjórir slösuðust alvarlega
ásamt lögreglumanninum. Áverkar
eftir sinnepsgas koma fram í bruna-
blöðrum á húð en einnig í sviða í
augum og öndunarfærum.
Engin rannsókn á
vegum ríkisins
Þegar ljóst var hvers eðlis sprengj-
urnar voru var Elínarhöfði girtur af í
mörg ár og almenningi meinaður að-
gangur að svæðinu. Í Læknablaðinu
segir að finna hafi mátt sinnepsgas
í umhverfi Elínarhöfða eftir spreng-
inguna. „Menn voru áhyggjufullir út
af þessu. Hefði verið norðan vindur
þegar hún var sprengd þá hefði get-
að farið illa,“ segir Guðmundur en
til allrar heilla virðist sem vindátt
hafi verið hagstæð og gasskýið fór
ekki yfir íbúabyggð.
Guðmundur segir að atburðurinn
hafi verið ræddur á næsta stjórnar-
fundi verksmiðjunnar. Viðbrögðin
við sprengjunum voru þau að betri
málmskynjari var settur upp mjög
fljótt. Sá var enn næmari en hinn
eldri og slökkti á færibandinu um
leið og minnsti málmhlutur fór fram
hjá honum. Gísli S. Einarsson seg-
ir hlæjandi að sá málmskynjari hafi
jafnvel verið of næmur, því hann
stoppaði á hverjum einasta smáhlut
og menn hafi eftir þetta þurft í tíma
og ótíma að ræsa færibandið á nýjan
leik. Á fyrrgreindum stjórnarfundi
var einnig samþykkt að senda dóms-
málaráðuneytinu bréf þar sem þess
var krafist að sprengjurnar í Faxa-
flóa yrðu rannsakaðar. Dómsmála-
ráðuneytið rannsakaði aldrei hvað-
an sprengjurnar komu eða hvað þær
voru að gera þarna á skeljanámu-
svæði Sementsverksmiðjunnar.
Engar sprengjur
eftir þetta
Fljótlega eftir að sinnepsgassprengj-
urnar komu inn í Sementsverk-
smiðjuna var farið að dæla af nýjum
svæðum í Faxaflóa. Hafrannsókna-
stofnun hafði, að beiðni stjórnar
Sementsverksmiðjunnar, rannsakað
hafsbotninn og fundið enn gjöfulli
skeljasandssvæði. Eftir að farið var
að dæla upp sandi þaðan komu ekki
fleiri sprengjur inn í verksmiðjuna.
Eftir sat engu að síður spurningin;
hvaðan komu sprengjurnar? Í grein-
inni í Læknablaðinu er sagt að á sín-
um tíma hafi það aldrei fengist stað-
fest, en uppi voru vangaveltur um,
hvort þær væru enskar, þýskar, rúss-
neskar eða bandarískar. Fljótlega
kom í ljós að þær voru hvorki þýsk-
ar, rússneskar né enskar en banda-
ríski herinn var aldrei inntur eft-
ir því á sínum tíma hvort sprengj-
urnar hefðu komið úr vopnabúri
hans. Jakob Kristinsson segir í sam-
tali við blaðamann að það hafi ekki
verið mikið skrifað um þetta á sínum
tíma, hvorki fræðigreinar né fréttir.
Fáir reyndu að komast að því hvað-
an sprengjurnar komu, enda lá það
kannski í augum uppi en lítið var
skrifað eða talað um það opinber-
lega.
Guðmundur segir að sprengjusér-
fræðingarnir frá Varnarliðinu hafi
Frásögn af því þegar sinnepsgassprengjur fóru að berast í Sementsverksmiðju ríkisins
Baneitruðum eiturefnasprengjum
var varpað í Faxaflóann
Sementsverksmiðjan á Akranesi.
Guðmundur Guðmundsson var forstjóri tæknimála í Sementsverksmiðjunni
þegar sinnepsgassprengjurnar komu á land á Akranesi. Hann man vel eftir
sprengjunum.
Sinnepsgassprengjan sem festist í brjótnum. Hún er enn á Rannsóknastofu í lyfja-
og eiturefnafræðum í Reykjavík. Ljósm. RLE.