Skessuhorn - 17.01.2018, Side 16

MIÐVIKUDAGUR 17. jANúAR 201816
Árbær við Reykjavík var allt fram
undir miðja tuttugustu öldina
rótgróin bújörð. Þar var lengi án-
ingarstaður fólks á leið til og frá
Reykjavík, þéttbýlis sem þá var að
vaxa og verða kauptún og enn síð-
ar borg. Í Árbæ áðu til dæmis oft
bændur á leið sinni með fé sitt til
slátrunar í Reykjavík. Þótt nú sé Ár-
bær inni í miðju því sem kallast höf-
uðborgarsvæðið var hann fyrr á tíð
svo langt frá þéttbýli Reykjavíkur að
þar þótti ástæða til að hafa nætur-
dvöl. Býlið í Árbæ fór í eyði undir
1950. Það mun svo hafa verið árið
1957 að bæjarráð Reykjavíkur sam-
þykkti að þar skyldi gamli bærinn
endurbyggður og komið upp safni
gamalla húsa sem hefðu menning-
arsögulegt varðveislugildi. Í hópi
íbúa í gamla Árbæ undir lok búskap-
ar þar er Þorbjörg Svava Auðuns-
dóttir. Svava er nú á nítugasta ald-
ursári, en hún hefur alið manninn
í Reykholtsdal í Borgarfirði frá því
um miðja síðustu öld lengst af á ný-
býli sem hún og eiginmaður hennar,
jakob Magnússon frá Snældubeins-
stöðum, stofnuðu á sjötta áratugn-
um. jakob féll frá 2005 en Svava
býr enn í Samtúni ásamt Magnúsi
elsta barni þeirra hjóna. Blaðamað-
ur Skessuhorns fékk að setjast niður
með Svövu í Samtúni og við byrjum
á að rifja upp bernskuárin í Árbæ.
Þurftu passa
til að komast í Árbæ
„Ég átti heima í Árbæ fimm fyrstu
árin mín, eða til ársins 1933. Móð-
ir mín Margrét Eyleif Bjarnadótt-
ir hafði að nokkru leyti alist upp í
Árbæ en gerðist síðan starfsstúlka
á bænum hjá frændfólki sínu. For-
eldrar mínir bjuggu aldrei saman og
ég er eina barn mömmu. Pabbi var
sjö árum yngri en hún og foreldr-
ar mínir bjuggu aldrei saman. Lík-
lega hefur það þótt svona „tabú,“
eins og það er kallað í dag, að þau
myndu rugla saman reitum. Pabbi
var verkamaður og síðar leigubíls-
stjóri og honum kynnist ég ekki vel
fyrr en ég var komin á fullorðinsár.
Hann giftist síðar og átti eina dótt-
ur; Sigríði Láru. Eftir að þessi hálf-
systir mín flutti til Kanada og móð-
ir hennar lést flutti faðir minn til
okkur í Samtún og bjó þar síðustu
æviárin. Þá fyrst kynntist ég honum
eitthvað að ráði og er þakklát fyrir
það, enda var hann vænsti karl,“ seg-
ir Svava.
„Mamma mín heitir einmitt eft-
ir gömlu hjónunum í Árbæ, þeim
Margréti og Eyleifi,“ heldur Svava
áfram. „Hún fer svo í vinnumennsku
til þeirra þegar ég var stelpuhnokki.
Ég man nú ekki nema óljóst eftir
þessum árum, enda bara barn. Man
þó að við mamma sváfum undir súð
í gamla bænum. Það var þónokkuð
mannmargt í Árbæ. Þangað komu til
dæmis bændur utan af landi oft rek-
andi fé áleiðis í sláturhús í þéttbýlinu
Reykjavík. Þá vék vinnufólk úr fleti
til að gestirnir fengju góðan svefn-
stað. Mér er einnig minnisstætt að
mikið var haft fyrir gestum alla tíð á
þessum bæ og þeir voru margir sem
þarna komu við. Allt var náttúrlega
heimabakað og reynt að gera eins
vel við gestina og framast var unnt.
Búskapur á bænum var þó ekki mik-
ill. Nokkrar kindur, tvær kýr og einn
eða tveir hestar. En þessar minn-
ingar mínar ná einungis til þess tíma
að ég er fimm ára. Þá flytjum við
mamma til Reykjavíkur, að Frakka-
stíg 26A og hún gerist vinnukona í
bæ sem þá var óðum að stækka úr
þorpi í kaupstað. Í stríðinu eftir að
Bretar höfðu hernumið Reykjavík
man ég að við þurftum passa til að
komast í heimsókn til þeirra í sveit-
inni uppi í Árbæ,“ rifjar Svava upp.
Þykir vænt
um gömlu húsin
Svava segist hafa farið nokkrum sinn-
um að Árbæ í seinni tíð eftir að jörð-
in komst í eigu borgarinnar og þar
tók að rísa myndarleg þyrping gam-
alla húsa. „Mér finnst ósköp hreint
gaman að koma að Árbæ og notalegt
að sjá hversu vel húsunum þar er
haldið við. Meðal annars hef ég farið
þangað með dótturdóttur minni sem
ég ól upp. Hennar fyrsta barn skírði
hún Auði Eyleif, eftir langafa sínum
og Eyleifi gömlu í Árbæ. Nafngift
sem ber virðingu fyrir rótunum sem
þær eru sprottnar úr,“ segir Svava.
Í sögu Árbæjarsafns má lesa að það
stóð tæpt með að næðist að bjarga
gömlu bæjarhúsunum áður en þau
yrðu eyðileggingu að bráð. Eftir að
jörðin fór í eyði fóru húsin fljótt að
láta á sjá sökum veðurs og vinda en
ekki síst vegna skemmdarverka. Sú
þróun var hins vegar stöðvuð 1957
þegar bæjarráð Reykjavíkur ákvað að
endurbyggja gamla Árbæ og koma
þar upp safni, eins og áður segir.
„Hringdu bara í hann
pabba þinn“
Svava var sem barn og unglingur
hænd að móður sinni sem ól hana
upp ein. Hún kveðst beinlínis hafa
verið smeik við að vera send í sveit
til vinnumennsku eins og algengt var
í þá daga. Hún lét sig þó hafa það
og fór meðal annars að Brúsastöð-
um. Þegar henni leiddist, og fékk
leyfi til bæjarheimsóknar til móður
sinnar, sagði mamma hennar stúlk-
unni að hringja bara í hann föð-
ur sinn. Það kom Svövu á óvart því
fram að því hafði þá aldrei fengist að
kynnast honum. „Pabbi kom samt
og sótti mig að Brúsastöðum og ég
kynnist honum lítillega,“ segir Svava
Eftir unglingsárin afréð hún svo að
ráða sig til starfa að Kleppjárnreykj-
um. Hún fór að vinna á Hælinu, eins
og það var þá kallað. Hælið var stórt
þrílyft hús sem þar hafði verið byggt
fyrr á öldinni. Nokkrum árum áður
en Svava fór að Kleppjárnsreykjum
höfðu eins og frægt er orðið svokall-
aðar vandræðastúlkur verið vistaðar
í þessu húsi. Ungar konur sem gert
höfðu sér dælla við breska hermenn
en þóknaðist löggæsluyfirvöldum
þar í bæ. Það mun því hafa verið
ákvörðun þessara yfirvalda að senda
stúlkur í hálfgerða einangrunarvist í
Borgarfjörð. En eftir að stríðinu lauk
breyttist hlutverk hússins og byrj-
að var að vista þar þroskaheft börn
og unglinga og fékk húsið þá þetta
neikvæða viðurnefni. Börnin voru á
Kleppjárnsreykjum allt þar til Kópa-
vogshælið var tekið í notkun 1952.
Það var til umönnunar þessara barna
á Kleppjárnsreykjum sem Svava réði
sig til starfa sautján ára. „Ég ákvað að
láta reyna á þetta og vann þarna um
tíma. Strákarnir voru hafðir í kjall-
aranum, stúlkurnar á miðhæðinni en
starfsfólkið bjó á loftinu. Sjálf var ég
reyndar viss um að ég myndi aldrei
ílengjast í sveitinni, en það átti eftir
að breytast.“
Fór að lengja í
mjólkurferðunum
Hluti af starfi Svövu var að sækja
mjólk á næsta bæ. Á Snældubeins-
stöðum kynntist hún svo elsta syn-
inum á bænum, jakobi Magnússyni,
og áttu þau eftir að rugla saman reit-
um. „já, það fór að togast úr þess-
um mjólkurferðum mínum upp að
Snældu,“ segir Svava og brosir við
endurminninguna. „Örlögin hög-
uðu því þannig til að ég sem hélt að
myndi aldrei tolla í sveit, hef ekki
farið þaðan síðan. Hér líður mér vel
og vil hvergi annarsstaðar vera.“
Fyrstu búskaparárin bjuggu Svava
og jakob á Snældubeinsstöðum í fé-
lagi með foreldrum jakobs, þeim
Magnúsi og Sveinsínu. Á Snældu-
beinsstöðum fæðast tvö fyrri börn
þeirra; Magnús og Margrét, en
Sveinsína Erla og Guðrún, sem nú
er látin, í nýja húsinu í Samtúni sem
þau jakob og Svava byggðu neðan
við bæinn. Túnunum og úthaganum
var skipt milli þeirra Helga bróður
jakobs sem hóf búskap á Snældu-
beinsstöðum ásamt Ragnhildi Gests-
dóttur konu sinni. Búskapurinn var
blandaður eins og þá tíðkaðist víða
til sveita. Fjós fyrir allt að 24 kýr var
sameiginlegt með bæjunum og síðan
voru kindur og hross. „jakob vann
hins vegar nær alla sína tíð meðfram
búinu en hann var lærður múrari.
Vann mikið við þá iðn og var eftir-
sóttur til verka enda harðduglegur.
Meðal annars var hann mörg ár að
múra í Loftorku í Borgarnesi en auk
þess víða um land,“ segir Svava. Sjálf
vann hún aldrei utan búsins, heldur
sá um barnauppeldið, heimilið og
bústörfin. Auk barna sinna ólu þau
upp eina dótturdóttur sem nú býr
ásamt fjölskyldu sinni í húsi á lóð úr
Samtúnslandi.
Þvottahús sveitarinnar
í túnjaðrinum
Eftir miðja síðustu öld beittu sveit-
ungar í Reykholtsdal sér fyrir því að
Átti sín fyrstu ár í Árbæ sem síðar varð
vísir að byggðasafni Reykvíkinga

-Rætt við Svövu Auðunsdóttur húsfreyju í Samtúni í Borgarfirði
Svava Auðunsdóttir í Samtúni.
Burstabærinn í Árbæ nokkru eftir að Svava bjó þar ásamt móður sinni.
Ljósm. óþekktur.
Jakob og Svava í Samtúni með frumburðinn sinn, Magnús. Ljósm. úr einkasafni.
Gamla húsið á Kleppjárnsreykjum, þjónaði ólíkum hlutverkum og var jafnvel
kallað Hælið. Þangað réði Svava sig til starfa þegar þroskaheft börn og unglingar
áttu þar dvalarstað. Ljósm. est.