Hugur og hönd - 01.06.1975, Síða 37

ar fyrir 1820, sú elsta fáum árum fyrir
aldamótin 1800, öll stafgólfin 68 þuml.
Tvær voru byggðar milli 1830 og 40,
báðar með 70 þuml. stafgólfi og ein
1845—48, þar sem miðbaðstofan, 2%
stafgólf, var 68 þuml. en sitt herbergi
við hvorn enda hennar, — eitt stafgólf
hvort, 70 þuml. Niðbaðstofan var
fornlegri og gat því verið eldri.
Mér hefur ekki tekist að afla mér
neinnar viðunandi vitneskju um or-
sakir þessa mismunar. Þótt nokkuð
vænkaðist hagur þjóðarinnar þegar
kom kram á 19. öldina, m. a. k. ef
rniðað er við tímabilið frá 1780—1820,
nægir það tæpast eitt til að skýra
þessa breytingu til fulls. Það er kunn-
ugt, að Hamborgaralin gilti um aldir
sem mælieining hér, a. m. k. sem
viðskiptamál. En hún var h. u. b. 57,3
cm. En jafnframt var hér gildandi í
almennum viðskiptum íslensk alin um
20 þuml. danskir og virðist miðað við
þá mælieiningu í Búalögum. Ef það
væri rétt, mundu 314 alin gera 70
þuml. danska. í bréfum frá síðari
hluta 18. aldar er því slegið föstu, að
mælieining íslenskra viðskipta skyldi
vera íslensk alin = 219/11 þuml.
danskir. Þrjár álnir yrðu samkvæmt
því aðeins 65 5/11 þuml., svo sú lengd
er ekki trúleg, þegar baðstofunnar eru
athugaðar. Hitt er sennilegra, að mið-
að hafi verið við 314 islenska alin og
stafgólfið hafi því verið 70 þuml.,
a. m. k. þegar betur blés. Fyrir það
er ekki að fullu að synja, að rúm-
lengdin, og þá um leið stafgólfið, hafi
dregið nokkurn dám af hæð þeirra
heimamanna, er þá áttu þar heima.
sem baðstofan reis af grunni. Þótr
3Mí alin væri ríkjandi, gátu þreng-
ingar áranna 1780—1820 haft áhrif í
þá átt, að stytta stafgólfið í 68 þuml.
úr 70.
Orðið stafgólf, þ. e. gólfið milli staf-
anna, — mun vera gamalt, Stafur í
byggingu þýðir upprunalega hið sama
og stoð í nútímamerkingu og þekkist
í okkar elstu ritum, meðal annars í
fornum talsháttum: „Innan fjögurra
stafstæða“, eða „fjögurra hornstafa
millum“, sem á nútíðarmáli þýðir;
„innan fjögurra veggja“. Orðið „staf-
lægja“ = ,.laushoIt“ í nútíðarmáli er
og fornt. Enn má benda á „stafi“
undir bryggjum. Til eru og orðin „út-
stafir“ og „innstafir“ úr bygginga-
sögu hinna fornu skála, en þeir eru
tvímælalaust fyrirmyndin að hinum
ævagamla byggingastíl baðstofunnar,
eins og hann birtist um síðustu alda-
mót um Húnavatns- og Hegranes-þing
og enn sést í baðstofunum í Syðsta-
hvammi og Glaumbæ. Sá stíll var svo
fastur að hvergi skeikaði í gerð þeirra.
sem ég man. í því efni valt ekki á
neinu, hvort baðstofan stóð á hjá-
leigu eða höfuðbóli. Þar skildi aðeins
á um það, hve vítt var milli veggj-
anna. Um aldamót hétu „útstafir“
baðstofunnar „stoðir“ en „innstafir“
aðeins „stafir“. Stoðirnar báru uppi
lausholtin en stafirnir héldu baðstofu-
grindinni saman. Stafir, í þeirri merk-
ingu orðsins, voru af skiljanlegum á-
stæðum aldrei í stafngrind baðstof-
unnar. Þar hélt bitinn henni saman.
Baðstofan í mynd og merkingu síð-
ari alda, mun ekki tengd þeim bað-
stofum, sem fornrit vor og fornbréf
greina frá nema óbeinlínis. Líklegast
er, að eldiviðarskorturinn hafi neytt
þjóðina til að flýja úr skálanum til
baðstofunnar. Þær baðstofur voru í
öndverðu baðstofur í þess orðs fyllstu
merkingu. Trúlega hafa börn og
gamalmenni flúið þangað fyrst. Þegar
fleiri leituðu þangað yls, þurfti rýmra
húsnæði. Er líklegt að byggingarstíll,
þ. e. grind skálans hafi fylgt, orðið
að grind baðstofunnar en samandreg-
in þ. e. smækkuð á allan hátt. Til er
málsháttur sem segir: „Hægt er að
seilast úr setinu í fletið“. Ég skil hann
svo: „Auðvelt er að seilast úr setinu í
fletið“, — þar er skammt á milli Það
sýnir líka að set og flet er sitt hvað.
Hvortveggja var í skálanum. Þegar
flúið var inn í baðstofuna, var setið
og fletið sameinað í eitt: í „rúmið“,
setstokkurinn varð að rúmstokki, sem
á var setið um aldir. Þar sem megin-
hluti allrar tóvinnu var unninn og
ekki tóvinnan ein, heldur mestur hluti
heima- og list-iðju þjóðarinnar, að
vísu við lítinn kost ljósa og tækni, en
því fyllri not þess, sem fyrir hendi
var, en oft því fyllri svölun hvers ein-
staklings á þrá sinni eftir vinnugleði
og list sköpun og sameiningu þessara
afla til að fullnægja nauðþurftum
þjóðarinnar á hverjum tíma. Þar
spann hún bjargráð hverrar samtíðar
öldum saman og oft á furðu Iistræn-
an hátt.
Guðm. Jósafatsson.
HUGUR OG HÖND
37