Fréttablaðið - 09.05.2020, Qupperneq 16

herbúðir víða á leigulóðum. Engin
mannvirki eða lóðir voru tekin án
samninga og endurgjalds til eig-
enda, sem miðaðist við gangverð í
landinu.
Stóraukin dýrtíð olli því þó að
endurgjaldið rýrnaði þegar frá leið,
en fékkst að hluta bætt í gegnum
skaðabótanefndir sem í sátu full-
trúar hersins og íslenskra stjórn-
valda. Þeir sem fært gátu sönnur á
að hafa farið halloka í viðskiptum
hlutu bætur frá ríkissjóði að styrj-
öldinni lokinni.
Breska orrustuskipið HMS Hood
lagði ekki upp frá Hvalfirði í sína
hinstu för vorið 1941, heldur var á
leið þangað frá Orkneyjum þegar
því var snúið til vesturs í veg fyrir
þýska orrustuskipið Bismarck.
Hood var grandað um það bil miðja
vegu milli Reykjaness og Hvarfs á
Grænlandi en ekki skammt undan
Reykjanesi. Ógerlegt er talið að
sprengjudrunurnar hafi borist alla
leið til Reykjavíkur.
Ofmetinn fjöldi hermanna
Hermannafjöldi í landinu hljóp
ekki á hundruðum þúsunda, eins
og sumir landsmenn ályktuðu af
umsvifunum sem þeir urðu vitni að,
heldur fór mest í tæplega 50 þúsund.
Hernaðaryfirvöld gerðu reyndar
í því að láta líta út fyrir að liðsaflinn
væri miklu meiri, til þess að láta
Þjóðverja halda að innrás í Noreg
væri yfirvofandi frá Íslandi og Bret-
landseyjum.
Heraflinn var minnstur á Austur-
landi, þar sem hann fór mest í um
800 á Seyðisfirði en fluttist síðar að
stórum hluta til Reyðarfjarðar. Þar
náði hann hámarki rúmlega 900
í tíð breska, kanadíska og norska
hersins árið 1942 og í rúmlega 1.200
eftir að Bandaríkjamenn höfðu
tekið við haustið 1942, en var ekki
mörg þúsund eins og gjarnan er
haldið fram fyrir austan.
El Grillo ekki sökkt úr landi
Önnur saga að austan segir að olíu-
birgðaskipinu El Grillo, sem laskað-
ist í sprengjuárás þýskra flugvéla á
skipalæginu í Seyðisfirði en sökk
ekki alveg strax, hafi verið sökkt
sama kvöld af hermönnum úr landi
svo forðast mætti endurtekningu
árásarinnar síðar.
Hið rétta er að afturhluti skips-
ins f laut á vélarrúminu og þunnu
lofthylki (e. kofferdam) milli þess
og aftasta birgðatanksins, þar til
milliþilið lét undan þunganum um
kvöldið og skuturinn hvarf í djúpið.
Íslendingar eru oft sagðir hafa
fært hlutfallslega meiri fórnir í
fjölda látinna af hernaðarvöldum
en t.d. Bandaríkjamenn. Þessi
staðhæfing er löngu afsönnuð.
Bandaríkjamenn misstu um 2,3 af
hverjum eitt þúsund íbúum á öllum
vígstöðvum, en Íslendingar 151 af
hernaðarorsökum svo víst verði
talið, eða 1,2 á hverja eitt þúsund
íbúa.
Íslendingar ekki þátttakendur
Landsmenn voru ekki þátttak-
endur í hildarleiknum en allmargir
íslenskir sjómenn sigldu á farskip-
um sem f luttu nauðsynjavörur til
landsins og fiskiskipum með afla til
sölu á mörkuðum í Bretlandi. Einn-
ig réðust nokkrir ungir sjómenn á
erlend farskip, oftast í ævintýraleit.
Því miður komust ekki allir alltaf
heilir heim úr þeim ferðum, en það
var fremur afleiðing, heldur en þátt-
taka í átökunum og reyndar engin
nýlunda, enda sjómennska jafnan
nokkurt hættuspil.
Þjóðverjar litu á siglingar Íslend-
inga til Bretlands sömu augum og
bandamenn á siglingar norskra og
danskra skipa á hersetnum heima-
slóðum sínum, það er í þágu óvinar-
ins og eirðu engu.
Alls fórust um 410 íslenskir sjó-
menn og farþegar af almennum
slysförum eða hernaðarvöldum á
styrjaldarárunum sex, auk fjögurra
sem urðu fyrir banaskotum her-
manna eða sprengjubrotum. Virð-
ist sem sú heildartala hafi snemma
verið höfð ranglega til marks um
fórnir Íslendinga í samanburði við
aðrar þjóðir.
Til samanburðar við þá 260 sjó-
menn og farþega sem ekki fórust af
hernaðarvöldum, svo víst sé talið,
fórust samkvæmt skýrslum Slysa-
varnafélags Íslands að meðaltali
um 200 sjómenn á þremur sex ára
tímabilum á áratugnum fyrir stríð.
Að teknu tilliti til mjög aukinnar
sóknar og ástands skipastólsins
á stríðsárunum, má því álykta að
hlutfallslegur mannskaði af öllum
orsökum á sjó, hafi í reynd verið
lítið tíðari en áratugina á undan.
Lítinn séns í íslenskar konur
Erlendu hermönnunum varð alls
ekki eins vel ágengt í samskiptum
við íslenskar stúlkur og oft er látið
í veðri vaka. „Ástandið“ svonefnda
var raunar ekkert frábrugðið því
sem jafnan gerðist á stöðum sem
ungir vermenn hópuðust til eða í
síldarplássum, þótt fjöldi aðkomu-
manna næði óþekktum hæðum á
stríðsárunum.
Langflestir hermannanna kváð-
ust ekki eiga neinn „séns“ í stúlk-
urnar, sem fæstar virtu þá viðlits.
Bandaríkjaher sem fjölmenn-
astur var þegar á leið, lagði bann
við giftingum liðsmanna sinna.
Ákvörðunin var ekki einskorðuð
við Ísland og byggðist á því að
stjórnvöld vildu forðast að þurfa að
annast framfærslu fjölskyldna sem
stofnað væri til með óvissa framtíð
og e.t.v. í einmanaleika fjarri heima-
högum.
Allmikið er til af lýsingum á
viðhorfi hermanna til landkosta
eða ókosta og dvölinni í landinu
almennt, en fremur lítið um við-
horf til landsmanna. Þetta stafar
einfaldlega af því að sárafáir kynnt-
ust í raun, eða áttu náin samtöl við,
landsmenn.
Nú gerir fólk sér vart grein fyrir
hversu tungumálakunnáttan var
lítil og erfiðlega gekk að eiga gagn-
leg samtöl þannig að fólk kynntist
högum hvers annars í raun. Flest
viðhorfin á báða bóga eru því byggð
á því sem fólk sá úr fjarlægð, og upp-
lifði í einhverjum tilvikum, en ekki
síst á sögusögnum og getgátum
sem gengu manna á milli í fásinn-
inu, enda fréttaf lutningi strangar
skorður settar.
Báru hver öðrum vel söguna
Þeir sem kynntust í raun sér um
líkum, til dæmis liðsforingjar eða
menntamenn, báru hverjir öðrum
jafnan vel söguna og sama er að
segja um þá sem áttu í viðskiptum
eða bjuggu í návígi, til dæmis á
smærri varðstöðvum á landsbyggð-
inni.
Herliðið f lutti ógrynni tækja og
búnaðar til landsins við uppbygg-
ingu heraflans, til dæmis rúmlega
4.000 bifreiðar og önnur farartæki
auk fjölda f lugvéla, og reisti um
12.000 braggabyggingar ásamt
1.000 smærri stein- og timburhús
í rúmlega 300 íbúðahverfum. Þrjú
þúsund farartæki voru flutt aftur úr
landi ásamt margvíslegum búnaði.
Árið 1944 samdist svo við ríkis-
stjórnir Bretlands og Bandaríkj-
anna um að íslenska ríkið annaðist
kaup og endursölu á öllum fast-
eignum og búnaði sem ekki yrði
fjarlægður, til þess að tryggja inn-
heimtu lögboðinna aðf lutnings-
gjalda. Fékk ríkissjóður eignirnar
á vægu verði en yfirtók jafnframt
skuldbindingar gagnvart landeig-
endum. Var Sölunefnd setuliðs-
eigna sett á fót til að annast verkið
ásamt því að bæta skemmdir á land-
eignum fyrir ágóða af endursölu til
landsmanna.
Í allmörgum tilvikum fengu land-
eigendur greitt fyrir að sjá sjálfir um
landlögun en heyktust sumir á því
og eru það nánast einu staðirnir þar
sem mannvirki eða minjar standa
eftir frá hersetunni, utan flugvall-
anna í Reykjavík og Kef lavík og
olíu- og hvalstöðvarinnar í Hval-
firði, sem voru áfram í notkun.
Heyrst hefur að hermannafjöldi í
Hvalfirði hafi skipt tugum þúsunda,
en hið rétta er að bækistöðvar í
firðinum voru fremur fáliðaðar en
fjöldi sjóliða og sjómanna á skipum
sem áðu þar gat auðvitað hlaupið á
þúsundum, þótt fæstir fengju land-
gönguleyfi.
Í Hvalfirði gekk lengi sú saga
að við lendingu léttbáta, skammt
innan við Hvítanes, hafi verka-
menn verið látnir smíða forláta
tröppur fyrir komu Winstons
Churchills, forsætisráðherra Breta,
sem hafði viðdvöl á Íslandi eina
dagstund sumarið 1941. Sagan er
ólíkleg sökum þeirrar leyndar sem
hvíldi yfir komunni og fullvíst er
að Churchill steig alls ekki á land í
Hvalfirði heldur einungis í Reykja-
vík.
Olnbogi Churchills
Sú saga er einnig útbreidd að sama
dag hafi Churchill tyllt olnboganum
á forláta arinhleðslu og mundað
vindilinn fræga í sölum gamla flug-
vallarhótelsins við Nauthólsvík.
Það er auðvitað ómögulegt því
hótelið var ekki tekið í notkun fyrr
en sumarið 1945 og staðfest er að
Churchill heimsótti ekki flugvallar-
svæðið heldur leit einungis yfir það
ofan af Öskjuhlíð. Hótelið saman-
stóð af nokkrum steinbyggingum
sem enn standa og braggaþyrpingu
sem er löngu horfin. Bretar nefndu
hótelið Winston eftir forsætisráð-
herranum og gæti þessi skemmti-
lega saga tengst því, en Íslendingar
nefndu það Hótel Ritz eftir að þeir
tóku við rekstrinum.
Talandi um bragga í Nauthólsvík
eins og frægt er orðið vegna kostn-
aðar við „endurnýjun" á vegum
Reykjavíkurborgar, er vert að taka
fram að umræddur braggi var áfast-
ur steinhúsum gamla f lugvallar-
hótelsins og var, líkt og aðrir slíkir,
einungis færanlegt einingahús sem
standa skyldi um stuttan tíma.
Bragginn var heldur alls ekki
endurnýjaður, en nýtt hús með
bogalagi reist í hans stað með öllum
þeim nýjungum og skilyrðum sem
nútíma byggingarreglur krefjast.
Auk þess voru að minnsta kosti
tvö steinhúsanna endurnýjuð frá
grunni, svo þau uppfylltu kröfur um
samkomuhald og veitingarekstur.
Engir særðir hermenn að utan
Um hríð var útbreidd sú saga að
stórir herspítalar hefðu verið
reistir á Íslandi fyrir hermenn
sem særðust á meginlandi Evrópu
eftir innrás bandamanna í Norm-
andí sumarið 1944. Herliðið reisti
reyndar braggaþyrpingar fyrir
sjúkraskýli og spítala í herbúðum
sínum en einungis í samræmi við
fjölda hermanna í landinu hverju
sinni. Liðsaf linn dróst skjótt
saman árið 1943 og því ekki að
undra þótt landsmenn hafi brotið
heilann um tilgang svo umfangs-
mikilla salarkynna, sem skyndi-
lega stóðu auð og yfirgefin.
Sömu vangaveltur eru þekktar í
tengslum við bandarísku flugbæki-
stöðina í Narsarsuaq á Grænlandi,
þar sem allstór spítali reis fyrir her-
lið á stríðsárunum og var endur-
nýjaður í Kóreustríðinu, að sögn
til líknarmeðferðar illa særðra her-
manna, sem herinn vildi að leynt
færi.
Draugur kveðinn niður
Ýmsar sögur hafa einnig gengið af
reimleikum tengdum hermönnum
eða hjúkrunarkonum sem látist hafi
á stríðsárunum og jafnvel spítala-
bröggum eða efni úr þeim sem flutt
var á milli landshluta.
Þekkt er saga af bandarískri
hjúkrunarkonu, ungri og myndar-
legri, sem sögð er hafa látist í bif-
reiðaslysi í Mosfellssveit og gengið
aftur á þeim slóðum. Dauðsföll í
röðum herliðsins eru vel skilgreind
í heimildum hernaðaryfirvalda og
sýna að engin hjúkrunarkona hers-
ins lést á Íslandi á stríðsárunum.
Ekki verða bornar brigður á frá-
sagnir fólks af reimleikum en helst
er að ætla að afturgengna hjúkr-
unarkonan unga og myndarlega
hafi ef til vill ekki verið öll þar sem
hún var séð.
Framhald af síðu 12 
80 ÁR FRÁ HERNÁMI
9 . M A Í 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R16 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð