Morgunblaðið - 04.07.2020, Blaðsíða 42

VIÐTAL
Magnús Guðmundsson
magnusg@mbl.is
„Níundi áratugurinn er svo
skemmtilegt tímabil að ég er sérdeil-
is kát og glöð í vinnunni alla daga,“
segir Unnur Ösp Stefánsdóttir, leik-
kona, leikstjóri og handritshöfundur.
Þessa dagana er hún í fyrstnefnda
hlutverkinu þar sem hún fer með
hlutverk í sjónvarpsþáttaseríunni
Verbúðin sem Vesturport framleiðir.
Þáttaröðin gerist að miklu leyti á ní-
unda áratugnum og hlæjandi segir
Unnur Ösp að það geri auðvitað heil-
mikið fyrir geðheilsuna að skella sér í
Don Cano-galla hverjum degi. „Við
hlæjum svo mikið að við erum í vand-
ræðum með okkur á köflum því þetta
er auðvitað líka hádramatískt.“
Ástæðan fyrir því að Unnur Ösp er
að spjalla við blaðamann er heldur
ekkert aðhlátursefni og hefur ekkert
að gera með sjónvarpsþættina Ver-
búðin. Eins og hennar er von og vísa
er hún með mörg járn í eldinum og
þar á meðal er hún að vinna að leik-
gerð eftir bókinni Vertu úlfur: war-
gos esto, eftir Héðin Unnsteinsson
sem kom út fyrir fimm árum og vakti
verðskuldaða athygli. Bókin fjallar
um áralanga baráttu Héðins við geð-
hvörf og hvernig hann tekst á við
sjálfan sig, sjúkdóminn og heil-
brigðiskerfið.
Innblástur fyrir marga
Unnur segir að þegar hún las
þessa bók fyrir fimm árum hafi hún
strax orðið yfir sig hrifin. „Það er
eitthvað við þetta tiltekna efni sem
hefur alltaf heillað mig, af mörgum
ástæðum. Bæði þekki ég, eins og allir
Íslendingar, einhvern sem hefur tek-
ist á við geðsjúkdóma og svo upplifi
ég auðvitað hæðir og lægðir í lífinu.
Mér fannst svo frábært að lesa bók
um geðhvörf sem er svona mikil upp-
risusaga og innblástursbomba,
vegna þess að í menningu okkar höf-
um við meira verið að lesa sögur af
þessum toga sem fjalla um fólk sem
fer ekki alltaf vel fyrir á endanum,
endar gjarnan á stofnun eða jafnvel
þaðan af verra. Margt af því er stór-
kostleg listaverk, eins og Englar al-
heimsins sem mótaði mig mikið sem
ungling, en oft fer illa fyrir þessu
fólki.
Þess vegna fannst mér svo mikil
vakning að lesa bók sem fjallar um
mann sem nýtur velgengni og hefur
ekki aðeins náð að brjótast út úr
veikindum sínum og lifa með þeim,
heldur gengið lengra og nýtt sér þau
til þess að breyta heilbrigðiskerfinu
til betri vegar. Í dag er Héðinn for-
maður Geðhjálpar, einn þeirra sem
sömdu geðorðin og er óþreytandi í
hvetja okkur til þess að skoða heil-
brigði fremur en að sjúkdómavæða
allt og alla. Hann hvetur okkur til
þess að einbeita okkur frekar að því
hvernig okkur getur liðið vel.
Héðinn er klár náungi og ég heill-
aðist strax af þessu viðhorfi að leggj-
ast ekki í kör og sjálfsvorkunn þegar
áskoranir lífsins banka upp á heldur
berjast áfram. Ég held að þetta við-
horf geti verið innblástur fyrir
marga og þar á meðal fjölda fólks
sem er að takast á við geðhvörf.“
Ég er í vitlausu leikhúsi!
Unnur segir að þegar hún hafi les-
ið bókina í fyrsta sinn hafi hún ekk-
ert þekkt til Héðins og starfa hans.
„Ég hafði ekkert fylgst með baráttu
hans fram að þessu en varð sam-
stundis mjög uppnumin. Bókin gekk
gríðarlega vel, fékk tilnefningu til Ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna og
naut mikillar hylli og fljótlega frétti
ég að Þjóðleikhúsið væri komið með
réttinn. Þá var fyrsta hugsun mín
bara – fjárinn, ég er í vitlausu leik-
húsi! En þá var ég að vinna í Borgar-
leikhúsinu og búin að vera að vinna
þar meira og minna allan minn feril.“
Í vetur urðu sviptingar í leikhúslíf-
inu sem Unnur segir að geti verið
hollar og góðar fyrir alla og ekki síst
áhorfendur. „Það er gott að fá nýja
orku inn í húsin. Eftir að ég flutti mig
í Þjóðleikhúsið var þetta það fyrsta
sem ég nefndi við Magnús Geir, sem
tók þessu ljómandi vel. Síðan þá hef
ég verið að kynnast Héðni og vinna
mikla rannsóknarvinnu og það hafa
verið mikil forréttindi að eiga þetta
samtal við hann. Leikgerðin byggir
vissulega að langmestu leyti á bók-
inni en líka á alls konar öðru efni frá
Héðni, þar á meðal fyrirlestri sem
hann hefur flutt víða á síðustu árum.“
Unnur tiltekur að henni finnist
mikilvægt að leikhúsfólk taki
ákveðna afstöðu þegar verið er að
gera leikgerð upp úr bók. „Mér
finnst sjálfri sem áhorfanda ekki
áhugavert að fara í leikhúsið og sjá
einhvers konar útdrátt úr skáldsögu.
Það tók mig því tíma að átta mig á
því hvaða afstöðu ég sem leikhús-
manneskja vildi taka til þessa verks
og það er svona að mótast núna. Í því
ferli hefur verið meiriháttar að hafa
Héðin innan handar og Hrafnhildi
Hagalín sem dramatúrg.“
Leið leikhússins
Leikgerðin sem Unnur vinnur að
verður einleikur og því á mikið eftir
að mæða á leikaranum sem tekst á
við þetta flókna og tilfinninga-
þrungna verkefni. Mikið af hinni
dramatísku togstreitu sem er til
staðar í verkinu er innra með þessari
einu persónu og spurð hvernig hún
sjái fyrir sér að miðla þessu til áhorf-
enda segir Unnur að það sé áskorun.
„Þessi saga er áhrifarík, sársauka-
full, mögnuð og meira að segja
fyndin. Það er allt í þessu efni.
Textinn er stórbrotinn á köflum og
Héðinn er frábært skáld. Vissulega
væri hægt að fara hundrað leiðir að
því að miðla öllu þessu til áhorfenda.
Það væri hægt að gera tíu þátta sjón-
varpsseríu, bíómynd eða sýningu á
stóra sviðinu með 25 manns.
En ég hef mikið verið að velta fyrir
mér sjónarhornum í lífinu, spurning-
unni um hvernig við upplifum al-
mennt það sem á daga okkar drífur í
lífinu. Sömu atburðir geta falið í sér
gjörólíka upplifun fyrir ekki nema
tvær manneskjur og þá skiptir öllu
máli við hvern þú talar. Við höfum
einmitt farið í gegnum þessa hluti í
leikhúsinu út frá metoo-umræðunni
þar sem ein sagan er svona en hinn
aðilinn hefur svo allt aðra sögu að
segja. Sömu atburðir en ólík upp-
lifun.
Þess vegna fannst mér í þessu
verki felast ótrúlega mikið frelsi í því
að standa frammi fyrir einni mann-
eskju sem er að takast á við geð-
hvörf. Hann er öðru hverju í maníu
innan sýningarinnar og það er óskap-
lega leikbært og spennandi að vera
með persónu sem er í einhvers konar
geðástandi að reyna að sannfæra
áhorfendur um eitthvað.
Þess vegna valdi ég að vinna með
þetta sjónarhorn eins manns á eigin
lífsreynslu. Svo er það verkefni
áhorfendanna að mynda sér afstöðu
og vonandi verður sýningin til þess
að hrista aðeins upp í fólki og fá það
til þess að hugsa aðeins um það sem
þarna er tekist á við frá ólíkum
hliðum.
Sagan er öll sögð í gegnum þessa
brennandi ástríðu manns sem er að
reyna að breyta heiminum og bylta
kerfinu. Svo á æfingatímanum mun-
um við finna leiðina á sviðinu en þar
er ég með frábæran hóp listamanna
sem munu feta þá slóð með mér.
Elín Hansdóttir er leikmynda-
hönnuður sýningarinnar, Valgeir
Sigurðsson sér um tónlistina ásamt
Emilíönu Torrini, Filippía Elísdóttir
er búningahönnuður og Björn Berg-
steinn og Halldór Örn Óskarsson
munu lýsa.“
Áskorun á alla kanta
Það leynir sér ekki að það skiptir
Unni miklu máli að vera ekki að pre-
dika um málefni sýningarinnar yfir
áhorfendum. „Ég er leikhús-
listamaður og þar af leiðandi verð ég
að einblína á dramatíska sögu af
manni og reyna að opna efnið. Reyna
að fjalla meira almennt um geðhvörf
og hvað þau fela í sér, bæði persónu-
lega og samfélagslega. Fjalla um
rússíbanann sem fylgir því að fara í
gegnum þetta ástand og afleiðing-
arnar af lífsreynslunni. Og ég hef þá
einlægu trú að allir áhorfendur eigi
að geta sett sig í spor persónunnar á
einhverjum tímapunkti með því að
halda þessu svona opnu.“
Umrætt hlutverk í sýningu verður
í höndunum á margreyndum leikara
sem er flestum kunnur, en Björn
Thors, eiginmaður Unnar, ætlar að
takast á við verkið. Spurð hvort hún
óttist ekki að Björn standi henni of
nálægt sem manneskja til þess að
þau geti tekist á við þetta í samein-
ingu stendur ekki á svari. „Jú, guð
minn góður. Auðvitað er ég skít-
hrædd um það. Við höfum oft unnið
saman en við höfum aldrei leikstýrt
hvort öðru en maður verður að skora
sjálfan sig á hólm.
Ég er að stíga út úr þæginda-
rammanum að svo mörgu leyti. Ég
er að skipta um vinnustað, skrifa
leiðgerð, leikstýra eiginmanni mín-
um og vinna náið með manneskju
sem er að gefa okkur söguna sína
eins og Héðinn hefur gert. Það er al-
veg ótrúlega margt að óttast í þessu
öllu en á sama tíma brenn ég fyrir
efninu og sá engan annan fyrir mér í
þessu hlutverki en Bjössa.
Við munum þurfa að kafa djúpt til
þess að þetta skili sér en hann er
þannig listamaður að ég get treyst
honum til þess að gefa allt sitt í verk-
efnið. Við erum nú búin að búa sam-
an í 24 ár og eignast saman börn og
standa frammi fyrir ýmsu á lífsleið-
inni, þannig að ég óttast ekki að einn
einleikur verði okkur ofraun,“ segir
Unnur og hlær áður en hún bætir
við. „En auðvitað verður þetta áskor-
un á alla kanta.“
Krafa samfélagins
Unnur hefur á orði að löngum
hafi það verið mikið tabú að tala um
að manni líði illa. Þess vegna vonist
hún til þess að sýningin geti verið
ákveðinn vettvangur fyrir þá um-
ræðu. „En við erum að þokast í
rétta átt. Eitt stórkostlegt skref er
til að mynda að sálfræðikostnaður
heyrir nú undir Sjúkratryggingar
ríkisins. Vegna þess að andleg veik-
indi eða segjum til að mynda erfiður
missir á borð við að missa barn er
auðvitað ekki þannig að það jafni sig
bara á þremur mánuðum. Langt frá
því. En því miður hefur það löngum
verið krafa samfélagsins að við bara
jöfnum okkur og séum ekkert að
tala um þetta. Það auðvitað gengur
ekki.
En ég held að lífið yrði betra ef
við mættum tala um þetta eins og
hver önnur veikindi og það ótta-
laust. Þess vegna er ég að fara að
skoða þetta út frá okkur öllum og
því sem við öll þekkjum með einum
eða öðrum hætti. Skapa einhvers
konar samupplifun með áhorf-
endum sem einstaklingar tengja við
eftir því sem við á.“
Við getum öll lent þarna
Unnur hefur áður tekist á við
verkefni þar sem fjallað er um fólk
sem stendur á jaðri samfélagsins,
en hún er á meðal höfunda að sjón-
varpsþáttunum Fangar sem nutu
mikilla vinsælda og gengu vel. Svo
vel að rétturinn til endurgerðar var
seldur til Bandaríkjanna og Unnur
segir að þar sé kominn framleið-
andi, leikstjóri og aðalleikkona, allt
stór nöfn, en hún megi ekki greina
frá meiru að svo stöddu.
Spurð hvort hún finni fyrir sam-
tali á milli Fanga og þessa nýja
verkefnis segist hún vissulega gera
það. „Ég hef mikinn áhuga á þess-
um samfélagslegu málum og þá ekki
síst því sem við setum á jaðarinn
vegna þess að það er óþægilegt. Það
er svo magnað hvernig við hræð-
umst og hvað við getum verið for-
dómafull. Hvað við óttumst allt sem
er öðruvísi.
Fólk með geðrænar áskoranir,
fangar og innflytjendur eru dæmi
um þetta og ég held að við sem sam-
félag verðum að geta komið til móts
við þá sem af einhverjum ástæðum
lenda „utan hringsins“ í stað þess að
ýta þeim út úr samfélaginu eins og
úlfum.
Þetta er ekki samfélag sem ég vil
vera hluti af og þess vegna brenn ég
fyrir þessum sögum. Við getum öll
lent þarna, við getum öll elskað ein-
hvern sem lendir þarna og við verð-
um að breyta þessu.“
Morgunblaðið/Eggert
Áskorun „Ég er skipta um vinnustað, skrifa leiðgerð, leikstýra eiginmanni mínum og vinna náið með manneskju
sem er að gefa okkur söguna sína,“ segir Unnur Ösp um þær mörgu áskoranir sem hún stendur frammi fyrir.
Ég brenn fyrir þessum sögum
 Unnur Ösp Stefánsdóttir vinnur að leikgerð á skáldsögu sem hún heillaðist af fyrir fimm árum
 Henni finnst mikilvægt að leikhúsfólk taki afstöðu fremur en að sviðsetja útdrætti á skáldsögum
42 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. JÚLÍ 2020
BROTINN
SKJÁR?
Sanngjörn verð
og hröð þjónusta
Bolholti 4, 105 • Reykjavík • S 534 1400 • www.smartfix.is
s n j a l l t æ k j a þ j ó n u s t a