Morgunblaðið - 15.09.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. SEPTEMBER 2020
Í miðri veiruumræðunni er það
nokkur tilbreyting hérlendis að
efnt verður til óvenjulegra kosn-
inga á Austurlandi 19. september
nk. þar sem stofna á nýtt og
stærra sveitarfélag úr fjórum
sem fyrir voru. Reglubundnar
kosningar til sveitarstjórna fara
næst fram vorið 2022, og boðað
hefur verið að alþingiskosningar
fari fram að ári liðnu í september
2021. Á næstunni má því búast
við vaxandi umræðu og átökum á
stjórnmálasviðinu, þar sem aðstæður eru um
margt gjörbreyttar. Að þessu sinni verður hér
fyrst og fremst vikið að ytri formgerð kosninga
hérlendis sem tekið hefur miklum breytingum
á einum mannsaldri og engan veginn alltaf til
bóta. Athyglisvert ákvæði er hins vegar í ný-
legri samþykkt stjórnvalda (nr. 190 frá 19.
febrúar 2020) um nýja sveitarfélagið eystra,
þess efnis að stofna skuli þar sérstaka heima-
stjórn þriggja manna sem annast á tiltekin sér-
verkefni í sveitarfélögunum sem fyrir voru,
m.a. tengd skipulagi, náttúruvernd, búfjár-
haldi og menningarmálum í heimabyggð.
Sveitarstjórnarlögin 1986 afdrifarík
Gildandi sveitarstjórnarlög eru frá árinu
2011 og tóku við af lögum frá 1998 sem aftur
byggðust á lagasetningu 1986, en með þeim
lögum voru lagðar niður sýslur landsins og
kaupstaðir sem lengi höfðu verið við lýði sem
stjórnsýslueiningar og mynduðu fram til árs-
ins 1959 grunninn að kjördæmum til Alþingis.
Stóra álitaefnið þá í aðdraganda nýrra sveit-
arstjórnarlaga var hvort stjórnsýslustigin í
landinu skyldu aðeins vera tvö, þ.e. Alþingi og
sveitarfélög, eða hvort stofnað skyldi til þriðja
stjórnsýslustigsins undir nafninu hérað eða
fylki í líkingu við það sem verið hefur annars
staðar á Norðurlöndum um langa hríð. Þáver-
andi ríkisstjórn Framsóknar- og Sjálfstæð-
isflokks lagðist gegn þeirri hugmynd sem naut
hins vegar verulegs fylgis, m.a. innan Alþýðu-
bandalagsins, og hafði fengið eindreginn
stuðning frá byggðanefnd þingflokkanna undir
forystu Lárusar Jónssonar fv. alþingismanns
Sjálfstæðisflokksins. Sá sem þetta skrifar
flutti þá heildstæða breytingartillögu (nr. 545/
108. þing) við stjórnarfrumvarpið sem gerði
ráð fyrir sjálfstæðu stjórnsýslustigi í formi
héraða, í meginatriðum byggt á þáverandi
kjördæmaskiptingu. Þessi tillaga mín var hins
vegar felld. Ákvæði sem þá voru lögfest um
héraðsnefndir eða annað form á samvinnu
sveitarfélaga reyndust því miður gagnslítil.
Kjördæmaskipanin frá 1999 afleit
Með breyttri skipan á kosningum til Alþing-
is sem samþykkt var 1999 og kosið var eftir í
fyrsta sinn vorið 2003 varð grundvallarbreyt-
ing á þeirri kjördæmaskipan sem gilt hafði frá
árinu 1959 og byggðist í meginatriðum á sögu-
legri skiptingu í landsfjórðunga. Til grundvall-
ar stærð og fjölda kjördæma kynnti meirihluti
Alþingis það sjónarmið að svipuð tala þing-
manna, 10-11 talsins, yrði í hverju þeirra og
þáverandi þingflokkar myndu eiga þar kjörna
fulltrúa í. Með breyttum kjördæmamörkum
var þarna riðlað skipan sem lengi
hafði gilt, einnig um samstarf
sveitarfélaga. Ljóst dæmi um
þetta er Norðausturkjördæmi
með útmörkum frá Djúpavogi til
Siglufjarðar. Með þessu var
Austfirðingafjórðungur sem
söguleg eining horfinn. Undirrit-
aður var í hópi örfárra þing-
manna sem mæltu gegn þessari
skipan mála. Ég gerði svofellda
grein fyrir atkvæði mínu (25.
mars 1999): „Virðulegur forseti.
Með þeirri stjórnarskrárbreyt-
ingu sem hér er verið að lögleiða
og breyttri kjördæmaskipan í kjölfarið er verið
að stíga afleitt og afdrifaríkt skref. Búin verða
til þrjú risastór landsbyggðarkjördæmi þvert
á hefðbundin samvinnuform fólks og byggð-
arlaga. Norðurland verður skorið í tvennt,
Austurland svipt stöðu sem það hefur haft frá
þjóðveldisöld og höfuðborgin bútuð sundur í
tvö kjördæmi. Þessi breyting verður til að
sundra en ekki sameina og mun veikja fé-
lagslega stöðu landsbyggðarinnar. Nær hefði
verið að koma á fjórðungaskipan með lýðræð-
islegu heimavaldi og gera síðan landið að einu
kjördæmi til Alþingis.“
Handahófsleg dreifing stjórnsýslunnar
Ein afleiðing þess ástands sem nú ríkir í
stjórnsýslu landsins og varðar ekki síst sam-
skipti ríkis og sveitarfélaga er handahóf í verk-
skiptingu og dreifingu stjórnsýslunnar. Skýr
ákvæði vantar um hlutverk Reykjavíkur sem
höfuðborgar og skipulega valddreifingu til
annarra svæða. Grunnur fyrir slíkt hefði feng-
ist með skýrri afmörkun héraða innan þriðja
stjórnsýslustigsins þar sem miðstöðvar hafa
þróast með eðlilegum hætti. Núverandi handa-
hóf með tilfærslu einstakra ríkisstofnana hing-
að og þangað með ráðherraákvörðunum gerir
aðeins illt verra.
Nafn á nýja sveitarfélagið eystra
Í aðdraganda ákvarðana um sameiningu
sveitarfélaganna fjögurra eystra var gerð
skoðanakönnun íbúa 16 ára og eldri á fylgi við
sex tilteknar hugmyndir samhliða forsetakosn-
ingum 27. júní sl. Valið stóð um Austurþing og
Austurþinghá, Drekabyggð, Múlabyggð,
Múlaþing og Múlaþinghá. Vinninginn hafði
Múlaþing og í öðru sæti varð nafnið Dreka-
byggð. Nýlega hefur Sigurjón Bjarnason for-
maður Sögufélags Austurlands gert skýra at-
hugasemd við nafngiftina Múlaþing, þar eð
hugtakið nái frá fornu fari yfir Múlasýslur báð-
ar og þar með svæði sem tekur einnig til sveit-
arfélaganna Vopnafjarðar og Fjarðabyggðar.
Ég er sammála Sigurjóni og vona að annað
heiti finnist fyrir hið nýja sveitarfélag sem ég
óska velfarnaðar í bráð og lengd.
Eftir Hjörleif
Guttormsson
»Núverandi handahóf með
tilfærslu einstakra rík-
isstofnana hingað og þangað
með ráðherraákvörðunum
gerir aðeins illt verra.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Álitamál fyrr og síðar
um sveitarstjórnarstigið
og kjördæmaskipanina
Satt og logið
um Sundabraut
Fréttamiðillinn Kjarninn komst ekki
að kjarnanum í frétt sinni sem birtist í
netheimum fimmtudaginn 10. september
2020. Höfundur fréttarinnar virðist
hvorki hafa aflað fullnægjandi gagna né
byggt á gögnum sem Vegagerðin og aðr-
ir hafa unnið hingað til varðandi Sunda-
braut. Yfirskrift fréttarinnar er: „Frið-
lýsingaráform Minjastofnunar setja
lagningu Sundabrautar í uppnám“.
Fyrirsögn Kjarnans er ekki aðeins
villandi heldur einnig ósönn þrátt fyrir
að vísað sé í erindi Vegagerðarinnar til
Minjastofnunar. Um er að ræða minjar frá 13.
öld sem m.a. Kristján Eldjárn, fyrrverandi
forseti Íslands, vildi ótvírætt vernda á Álfs-
nesi.
Höfundur fréttar Kjarnans virðist bíta höf-
uðið af skömminni þegar hann leggur upp með
að Minjastofnun, sem lítið sem ekkert hefur
verið hlustað á í öllu skipulagsferlinu hjá
Reykjavíkurborg, sé líklega sökudólgurinn og
vilji stöðva byggingu Sundabrautar. Ekkert
er fjær sannleikanum sé litið til gagna máls-
ins.
Sundabraut getur legið þannig í landinu að
lega hennar muni einmitt ekki ógna forn-
minjum á Álfsnesi. Hins vegar horfir öðruvísi
við um áform Reykjavíkur á svæðinu þegar
kemur að áformum borgarinnar um iðn-
aðarhöfn við sundin blá og steinsnar frá Mos-
fellsbæ.
Áform Reykjavíkurborgar að koma fyrir
iðnaðarhöfn í næsta nágrenni Mosfellsbæjar
og ofan í afar viðkvæmar fornminjar frá 13.
öld eru ekki í samræmi við lög og reglur um
minjavernd. Skipulagsferlið virðist einnig hafa
verið vanrækt af hálfu meirihlutans í Reykja-
vík og það vísvitandi.
Hver þekkir ekki til þess þegar talibanar í
Afganistan sprengdu fornminjar í stjórnartíð
sinni þar í landi? ISIS eyðilagði menningararf
Palmyra í Sýrlandi og henti gaman að í fornu
rómversku hringleikahúsi í sama mund og það
var sprengt í loft upp. Nýlega varð forstjóri
iðnaðarrisans Rio Tinto, sem rekur m.a. álver-
ið í Straumsvík, rekinn eftir að hafa sprengt
forna hella frumbyggja í Ástralíu í loft upp.
Þetta reynast allt alþjóðlegar stórfréttir. Nú
virðist sem ófáir borgarfulltrúar Reykjavíkur,
undir leiðsögn Pírata, ætli sér að bakka tals-
vert aftur í þróunarsögunni enda virðist
þroskinn talsvert takmarkaður sé litið til af-
greiðslu þessa máls og allrar umfjöllunar um
minjavernd, lög og reglur.
Til að svara fremur óvandaðri frétt Kjarn-
ans um málið má benda á lokaeintak umhverf-
ismatsskýrslu Vegagerðarinnar varðandi 1.
áfanga Sundabrautar í maí 2004 en þar segir
m.a. um minjavernd: „Engar friðlýstar forn-
leifar eru á svæðinu, en garður úr grjóti mun
fara undir framkvæmdir Sundabrautar verði
ákveðið að fara leið I.“
Í ítarlegri skýrslu Minjasafns Reykjavíkur
nr. 139 varðandi 2. áfanga Sundabrautar, sem
unnin var 2008, segir að í ljósi rannsókna:
„…munu framkvæmdir Sundabrautar 2.
áfanga ekki hafa mikil bein áhrif á fornleifar,
miðað við það sem áður stóð til“. Þar er lagt til
að lega brautarinnar verði fremur suðaustan í
Álfsnesi en ekki í því suðvestan megin þar
sem iðnaðarhöfn er hins vegar nú áformuð af
hálfu meirihlutans í Reykjavík.
Þessu til viðbótar má minnast á skýrslu
Borgarminjasafns Reykjavíkur nr. 191 frá
árinu 2018 sem unnin var að beiðni umhverfis-
og skipulagssviðs Reykjavíkur. Þar segir:
„Minjasvæði Sundakots og búðasvæði versl-
unarstaðarins við Þerneyjarsund eru ein-
stakar minjar og engar líkar í Reykjavík, bæði
hvað varðar aldur minjanna og menningarlegt
gildi þeirra og eru fiskibyrgin hluti af því.“ En
í þessari skýrslu er sérstaklega litið til áforma
um margra hektara iðnaðarhöfn ofan í minjar
frá 13. öld. Þarna horfði þetta því öðruvísi við.
Það að blanda saman legu Sundabrautar í
umræður um að reisa á Álfsnesi iðnaðarhöfn
ofan í minjaheild frá 13. öld er rangt og vill-
andi. Einnig er um er að ræða ómálefnalegt
framlag meirihlutans í Reykjavíkurborg til
iðnaðaruppbyggingar sem virðist að Sjálf-
stæðisflokkurinn ætli að styðja. Þar heggur sá
er hlífa skyldi. Iðnaður er mikilvægur en hann
verður að byggjast upp í samræmi við lög og
reglur.
Í sama mund og lögmannafjöld er nú í her-
för gegn fámennri stofnun eins og Minja-
stofnun virðist standa eftir einbeittur pólitísk-
ur brotavilji með því að fara gegn lögum um
minjavernd, fara gegn sögu þjóðar, tilvist
minja og þannig sögu Reykjavíkur. Það kem-
ur því spánskt fyrir sjónir að formaður skipu-
lags- og samgönguráðs Reykjavíkurborgar
hafi nýlega kvartað sáran í fjölmiðlum undan
niðurrifi hverfisverndaðs húss við Skólavörðu-
stíg sem byggt var í upphafi síðustu aldar en
reka samhliða erindi borgarinnar um að verð-
mætar minjar um upphaf Reykjavíkur frá 13.
öld verði „sprengdar í loft upp“.
Sundabraut er sögð ekki ógna minjum á
Álfsnesi svo nokkru nemi að mati fornleifa-
fræðinga en það mun fleiri hektara iðn-
aðarhöfn við Þerneyjarsund gera. Við þurfum
iðnað og hafnir en verðum að fylgja lögum og
reglum sem gilda í landinu.
Fyrir greinarhöfunda er það svo sem engin
nýlunda að Píratar vilji leggja eitt hringleik-
arhús í rúst til að byggja sér annað nýrra er
fellur betur að sögu þeirra og uppruna. Ekki
styðja það.
Eftir Svein Óskar Sigurðsson
og Vigdísi Hauksdóttur
» Sundabraut er sögð ekki
ógna minjum á Álfsnesi
svo nokkru nemi að mati
fornleifafræðinga en það mun
fleiri hektara iðnaðarhöfn
við Þerneyjarsund gera.
Vigdís
Hauksdóttir
Höfundar eru bæjarfulltrúi Mosfellsbæjar og
borgarfulltrúi Reykjavíkurborgar.
Sveinn Óskar
Sigurðsson
Icelandair stendur nú fyrir
mikilli herferð vegna hluta-
fjárútboðsins sem hefst á
morgun þar sem framtíð fé-
lagsins ákvarðast. Ný andlit
kynna fyrirtækið, ytri þættir
sem valda rekstrarvanda Ice-
landair og annarra flugfélaga
eru tíundaðir og dregin fram
löng saga þessa flugfélags.
Þetta er skiljanlegt, enda
mikið í húfi fyrir félagið og
þar með hluthafa þess og
stjórnendur. Samfélagið á mikið undir
traustum flugsamgöngum og endurspegl-
ast það í ríkri fyrirgreiðslu sem Icelandair
hefur notið í formi hlutabóta, greiðslu
launa á uppsagnarfresti og nú síðast með
heimild til ríkisábyrgðar á lán-
um.
Í grein í Morgunblaðinu í
gær kveður við áhugaverðan
tón í þessari herferð Icelandair.
Þar er látið að því liggja að
hlutafjárútboðið snúi öðru
fremur að því að verja hag
launafólks og sérstaklega tekið
fram hversu margir félagsmenn
í aðildarfélögum ASÍ starfa hjá
fyrirtækinu. Ekki er ljóst
hvaða tilgangi þessi upptalning
þjónar, en væntanlega að
krefja ASÍ um samstöðu með
stjórnendum Icelandair í gegnum ólgusjó
dagsins. Slíka samstöðu er erfitt að krefja
samtök launafólks um örskömmu eftir að
Icelandair stóð fyrir einni grófustu aðför að
réttindum vinnandi fólks hér á landi á síðari
tímum, aðför sem er þegar skráð á spjöld
sögunnar. Ákvörðun Icelandair að afhenda
flugfreyjum og -þjónum uppsagnarbréf í
miðri kjaradeilu og hóta því að ganga til
samninga við annað stéttarfélag að eigin
vali var ekki aðeins aðför að öllu launafólki,
heldur gekk hún á svig við leikreglur á ís-
lenskum vinnumarkaði. Undanfari þessa var
ótrúleg framkoma við stéttarfélag flug-
freyja og -þjóna þar sem einn daginn lá lífið
á að semja en svo liðu margar vikur án
samtals. Skömm þeirra sem sitja við stjórn
slíks félags er mikil og þá er til lítils að
hreykja sér af því að vera stór vinnustaður,
eða með öðrum orðum reiða sig á vinnuafl
fjölda fólks og að standa í skilum á
greiðslum í stéttarfélög og lífeyrissjóði, svo
sem lögbundið er.
Í stað þess að reyna að skapa nýja ásýnd
félagsins í miðju hlutafjárútboði til að tæla
til sín eftirlaunasjóði vinnandi fólks væri
nær að félagið gengist við mistökum sínum
og bæði launafólk allt afsökunar á fram-
komunni. Samhliða mætti félagið lýsa því
yfir að héðan í frá virði það starfsfólk sitt,
samningsrétt þess og aðild að stétt-
arfélögum. Fyrr mun Icelandair ekki end-
urvinna það traust sem félagið naut áður.
Aðförin sem ekki gleymist
Eftir Drífu Snædal »Ekki er ljóst hvaða tilgangi
þessi upptalning þjónar,
en væntanlega að krefja
ASÍ um samstöðu með
stjórnendum Icelandair í
gegnum ólgusjó dagsins.
Drífa Snædal
Höfundur er forseti ASÍ.