Morgunblaðið - 15.09.2020, Blaðsíða 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 15. SEPTEMBER 2020
Suðurlandsbraut 26 Sími: 587 2700
Opið 11-18 virka daga www.innlifun.is
Þann 19. mars 2019
var birt reglugerð
ESB nr. 2019/452 um
skimun beinna er-
lendra fjárfestinga
innan sambandsins (e.
Foreign Direct Invest-
ment Screening Regu-
lation).
Reglur innan ESB
um beinar erlendar
fjárfestingar
Reglugerðin setur ramma um
skimun aðildarríkjanna á beinni er-
lendri fjárfestingu á grundvelli ör-
yggis og allsherjarreglu. Það er þó
hlutverk hvers og eins aðildarríkis
að innleiða skimunaraðferð í sínu
ríki. Með reglugerðinni er komið á
fót samstarfsaðferðum milli aðild-
arríkjanna og framkvæmdastjórn-
arinnar að því er varðar skimun
sem gæti haft áhrif á öryggi eða
allsherjarreglu. Reglugerðin tók
gildi 11. apríl 2019 og mun hafa
bein réttaráhrif um
allt sambandið frá 11.
október nk. Aðildarríki
ESB verða því að
semja löggjöf um
skimun beinna er-
lendra fjárfestinga
innan ramma reglu-
gerðarinnar fyrir þann
tíma.
Hingað til hefur
reglugerðin aðallega
verið nefnd í tengslum
við ógnina við að er-
lendir aðilar eignist
evrópskar atvinnu-
greinar í veitugeiranum og á sviði
tækni, t.d. vélfærafræði, netöryggi
og gervigreind, en nú hefur CO-
VID-19-heimsfaraldurinn einnig
beint athyglinni að mikilvægum
innviðum heilbrigðisþjónustu og
framboði á mikilvægum vörum í
þeim geira.
Rétt er að benda á að umrædd
ESB-gerð hefur ekki lagagildi á Ís-
landi. Þá fellur reglugerðin ekki
heldur undir gildissvið EES-
samningsins sem Ísland er aðili að.
Leiðbeiningar í ljósi COVID-19
COVID-19-faraldurinn og niður-
sveifla í efnahagslífinu hefur aukið
meðvitund aðildarríkja ESB varð-
andi fjárfestingar í heilbrigðisgeir-
anum. Með hliðsjón af þessu birti
framkvæmdastjórn ESB í mars sl.
leiðbeiningar um skimun á beinni
erlendri fjárfestingu með sérstaka
áherslu á heilbrigðisgeirann.
Leiðbeiningar framkvæmda-
stjórnarinnar hafa það markmið að
tryggja sameiginlega nálgun ESB
varðandi erlenda fjárfestingu á tím-
um COVID-19-faraldursins. Mark-
mið leiðbeininganna er að gæta að
hagsmunum fyrirtækja innan ESB
og mikilvægra eigna á ýmsum svið-
um í heilbrigðisgeiranum; s.s. varð-
andi læknisfræðilegar rannsóknir,
líftækni og innviði en á sama tíma
að grafa ekki undan almennu víð-
sýni ESB gagnvart erlendum fjár-
festingum.
Í leiðbeiningunum leggur fram-
kvæmdastjórnin því áherslu á að
aðildarríkin beiti öllum tiltækum
lagalegum ráðstöfunum til að koma
í veg fyrir að eignir og tækni sem
skipta máli fyrir lýðheilsu verði
yfirtekin með erlendri fjárfestingu.
Þegar þetta er skrifað eru 15 að-
ildarríki ESB með skimunarkerfi
fyrir beinar erlendar fjárfestingar
sem miða að því að bregðast á
áhrifaríkan hátt við beinum erlend-
um fjárfestingum. Önnur aðildar-
ríki, þar á meðal Danmörk, eru
annaðhvort í því ferli að innleiða
eða útfæra nánar skimunarkerfi sín.
Utan ESB tóku nýlega gildi inn-
lendar skimunarreglur í Ástralíu
þannig að nú verði að skima allar
erlendar fjárfestingar – sama
hversu lítill hluti fyrirtækisins er
keyptur og óháð tilgangi eða tegund
viðskipta. Löggjöfin er því afar tak-
markandi og þýðir að héðan í frá
eru allar beinar erlendar fjárfest-
ingar í áströlskum fyrirtækjum
háðar leyfi.
Staða Íslands
Eins og fyrr segir, þá ber að hafa
í huga að umræddar reglur falla
ekki undir gildissvið EES-samn-
ingsins. Verður þó að telja að Ís-
land sé almennt opið fyrir erlendum
fjárfestingum að frátöldum
takmörkunum í lögum nr. 34/1991
um fjárfestingu erlendra aðila í at-
vinnurekstri. Á Íslandi er ekki
formlegt skimunarkerfi hvað varðar
beinar erlendar fjárfestingar.
Áhugavert verður að fylgjast með
viðhorfi íslensku ríkisstjórnarinnar
til þess að koma á fót formlegri
skimun á beinum erlendum fjárfest-
ingum. Jafnframt í hvaða geirum
slík skimun yrði útfærð.
Eftir Diljá
Helgadóttur » COVID-19-
faraldurinn og
niðursveifla í efnahags-
lífinu hefur aukið með-
vitund aðildarríkja ESB
varðandi beinar erlend-
ar fjárfestingar.
Diljá
Helgadóttir
Beinar erlendar fjárfestingar
innan ESB og staða Íslands
Höfundur er lögfræðingur, LL.M.,
með framhaldsmenntun í alþjóðlegum
viðskiptarétti
frá Duke-háskóla í Bandaríkjunum.
Hæstiréttur varð
100 ára í febrúar sl.
Með stofnun Hæsta-
réttar fluttist æðsta
dómsvald þjóðarinnar
til landsins og var þar
með síðasta áfanga
sjálfstæðisbaráttunnar
náð. Hæstiréttur var
stofnaður á grundvelli
sambandslaganna
1918 en með þeim tók
Ísland yfir bæði framkvæmdar- og
löggjafarvaldið. Þar var kveðið á
um að æðsti dómstóll landsins yrði
áfram Hæstiréttur Danmerkur uns
Íslendingar stofnuðu sinn eigin.
Með stofnun Hæstaréttar 1920 var
Landsyfirréttur lagður niður og
var áfrýjunarstigið sameinað
Hæstarétti. Dómstigin urðu tvö í
stað þriggja áður. Ekki tíðkaðist að
ákærðu og vitni kæmu fyrir
Hæstarétt en það brýtur gegn
kröfum Mannréttindadómstóls
Evrópu (MDE) um milliliðalausa
sönnunarfærslu fyrir dómi. Lands-
réttur leysir þennan
vanda.
Stofnun Landsréttar
var því mikilvæg í ljósi
sögunnar og réttarör-
yggis. Þar sem skipa
þurfti samtímis 15
dómara þótti eðlilegt
að tryggja aðkomu
fleiri en eins handhafa
ríkisvaldsins. Lögfest
var að þegar ráðherra
gerði tillögu um skip-
un í embætti dómara
við Landsrétt í fyrsta
sinn skyldi hann leggja tillögu sína
um hverja skipun fyrir Alþingi til
samþykktar.
Dómnefnd mat umsækjendur til
landsréttardómara í hæfnisröð en
ráðherra fór í tillögu sinni til Al-
þingis ekki eftir því mati varðandi
4 dómaraefni. Í samræmi við til-
lögu ráðherra lagði meirihluti
stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar
fram þingskjal með tillögu um
dómarana í 15 töluliðum. Þó lög
kvæðu á um að greiða bæri at-
kvæði um skipun hvers dómara
fyrir sig samþykkti Alþingi dóm-
aralista í einni atkvæðagreiðslu. Þó
lög kvæðu á um að einungis hæfni
skyldi ráða skipan hvers dómara
kröfðust sumir þingmenn breytinga
á dómaralistanum vegna ójafns
kynjahlutfalls. Alþingi virðist ekki
hafa skilið ástæður þess að aðkoma
þess að skipan dómara við Lands-
rétt í fyrsta sinn var lögfest. Al-
þingi rækti ekki eftirlitshlutverk
sitt með stjórnsýslu ráðherrans líkt
og þingskapalög krefja, t.d. við frá-
vik hans frá mati dómnefndar í til-
lögum til Alþingis og hvort þar hafi
verið viðhöfð rétt stjórnsýsla.
Eftir samþykki Alþingis sendi
ráðherra tillögur til forseta Íslands
sem skipaði í embættin. Forseti
sendi frá sér yfirlýsingu 7. júlí 2017
áður en hann skipaði dómarana. Í
yfirlýsingunni fer forseti yfir máls-
meðferðina og kemst að þeirri nið-
urstöðu að samþykkt Alþingis hefði
verið í samræmi við lög, þingvenju
og þingsköp. Hvorugt er hlutverk
forseta.
Hæstiréttur dæmdi umsækj-
endum miskabætur þar sem ráð-
herra hafði brotið rannsóknarreglu
stjórnsýslunnar við mat á umsækj-
endum er hann fór ekki eftir mati
dómnefndar um hæfustu umsækj-
endurna í tillögu sinni til Alþingis.
Rétturinn taldi Alþingi ekki hafa
farið að lögum með samþykkt dóm-
aralista en það væri annmarki sem
hefði ekki vægi og vísaði til þing-
venju án skýringar. Alþingi var hér
að samþykkja dómara í fyrsta sinn.
Í samfélagsumræðu um máls-
meðferð Alþingis var bent á orða-
lag laganna, sem kvað á um að ráð-
herra skyldi leggja tillögu sína um
hverja skipun dómara fyrir Alþingi.
Á móti var vísað til þingvenju, sem
styðst við ýmis ákvæði þingskapa,
að teknir séu saman töluliðir eða
greinar þingskjala þegar fyrir liggi
að þingmenn muni greiða eins at-
kvæði um þá alla eða þær allar. Á
fyrsta ári í laganámi er kennt að
stangist lög á gangi skráð lög
framar venju, sérlög gangi framar
almennum lögum og yngri lög
framar eldri lögum. Alþingi lét hér
venju um meðferð þingskjals
ganga framar nýju málsmeðferð-
arákvæði við skipan 15 dómara við
nýjan dómstól í sérlögum um dóm-
stóla.
Lögbrotin við málsmeðferðina
við skipan dómaranna ollu vafa um
hvort fjórir dómarar, sem forseti
skipaði en dómnefnd mat ekki á
meðal 15 hæfustu umsækjenda,
uppfylltu grundvallarhæfisskilyrði
dómara um að vera óháðir og
óhlutdrægir, þar sem skipan þeirra
hafði ekki verið samkvæmt lögum,
sbr. kröfur Mannréttindasáttmála
Evrópu (MSE). Á þetta reyndi í
sakamáli fyrir Landsrétti og fór
álitaefnið fyrir Hæstarétt, sem
taldi málsmeðferðina ekki hafa
valdið vanhæfi dómara. Þessi nið-
urstaða var kærð til MDE sem
brot Íslands á MSE. Í dómi MDE
segir að brot Alþingis við máls-
meðferðina sé alvarlegt og ofan á
það bætist brot ráðherrans. MDE
mat brotin út frá MSE, sem
Hæstiréttur hafði ekki gert, og
komst að þeirri niðurstöðu að Ís-
land hefði gerst brotlegt við 6. gr.
MSE. Íslenska ríkið vísaði þessum
dómi til yfirdeildar MDE og bíður
niðurstöðu. Með dómi yfirdeildar
MDE verður lagt mat athafnir Al-
þingis, ráðherra, Hæstaréttar auk
forseta Íslands og þar með stjórn-
kerfisins í heild.
Hver sem niðurstaða yfirdeildar
MDE verður er þetta mál áfellis-
dómur yfir stjórnkerfinu og ætti að
kalla á breytingar. Loforð um
heildarendurskoðun stjórnkerfisins
í stjórnarskrá, sem þjóðinni var
gefið við lýðveldisstofnun 1944,
hefur aldrei verið efnt. Smábreyt-
ingar eru ekki heildarendurskoðun.
Endurskoðun gæti byrjað með því
að skrá í stjórnarskrá þau gildi
sem samfélagið vill byggja á. Eru
þá höfð í huga fræg ummæli fv. rit-
stjóra þessa blað um prinsippleysið
í samfélaginu. Mikilvægt er að
stjórnarskrá dragi úr veikleikum
samfélags en efli styrkleika þess.
Ef ekki nú, hvenær þá?
Íslenska stjórnkerfið bíður dóms
yfirdeildar MDE í Landsréttarmálinu
Eftir Eyjólf
Ármannsson » Í Landsréttarmálinu
skoðar yfirdeild
MDE athafnir Alþingis,
ráðherra, Hæstaréttar
og forseta og þar með
alls stjórnkerfisins. Það
kallar á breytingar.
Eyjólfur Ármannsson
Höfundur er lögfræðingur LL.M.
eyjolfur@yahoo.com