Morgunblaðið - 03.10.2020, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. OKTÓBER 2020
Erlendar slettur hafa ekki alltaf þótt par smart, þegar talberst að (fögru) tungutaki. Margt má þá segja um híerarkíumálanna sem sletturnar eru sóttar í, enska er þar af sumumtalin síst, en hún er einmitt líka oft síðust. (Orðið „híer-
arkía“ kemur t.d. úr grísku, en berst í gegnum latínu inn í ensku, það-
an hingað.)
Ég tel raunar ekki að tungumáli stafi mikill háski af einu og einu
tökuorði, ef málkerfið sjálft heldur sjó. Öðru máli getur gegnt um heilu
og hálfu setningarnar. Tröllasögur ganga um að sum ungmenni með
íslensku að móðurmáli sjái ekkert athugavert við að eiga tjáskipti sín á
milli á ensku. Ég veit ekki hvað þetta er útbreitt, en bendi á að full-
orðnir eru síst fríir við að slengja heilum enskum málsgreinum inn í tal
sitt (wait for it, þetta er at the end of the day oft sama fólkið, svona
give or take). Fullveðja fólki
er auðvitað frjálst að
skreyta sig með slíkum láns-
fjöðrum, en ég vil bara vara
við og minna á: Við erum
ekki tvítyngd. Það er að
segja – hinn erkitýpíski ís-
lenski málnotandi sem rekur
hvorki nánustu ættir sínar annað, né hefur dvalið langdvölum erlendis,
er ekki tvítyngdur, sama hvað hann hefur horft á margar amerískar
bíómyndir eða hlustað á mörg Bítlalög. Þess vegna er ekki endilega
„háskalegt“ að menn fleygi mál sitt með enskum línum, heldur fyrst og
fremst furðulegt.
Ég tek strax dæmi úr speglinum, svo ég komist upp með þetta tal: Á
tímabili var ég hrifin af enskum sjónvarpsfrasa sem beint er að þeim
sem maður hefur ekki hitt lengi: Long time, no see. Nema ég var aldr-
ei klár á hvort það átti að vera seen eða see, og beitti því gjarnan grín-
leppnum „langur tími, enginn sjór“, því see hljómar eins og sea – sem
þýddi um leið að see væri rétta formið, en þá var það orðið af seint.
Þetta er (langsótt) dæmi um hvað getur gerst þegar málnotendur telja
sig færa í flestan sjó á öðru máli. Þeir sökkva hratt.
Og ofmatið gengur víða lengra. Það skýrir m.a. hvers vegna alltof
sjaldan er leitað til þýðenda eða prófarkalesara þegar klastrað er sam-
an skiltum og enskum bæklingum, sem leiðir til þess að sundgestum er
skipað að bera súpu í hárið, og fólk varað við því að hemla reglurnar …
Þá er ótalin hættan á alvörumisskilningi. Hér gæti dugað að rifja
upp kenninguna um að tungumálastrand hafi verið ástæða efnahags-
hrunsins á Íslandi. Galgopalegt kannski, en tilgátan gengur sumsé út á
að íslenskir fjármálaspekúlantar hafi misst yfirsýn þegar enska tók við
sem samskiptamál í útrásinni og ekki skilið helminginn af því sem þeir
sömdu um og veðjuðu á …
Ég þarf ekki að taka fram að þessar alhæfingar um bankamenn þarf
að skoða með sama fyrirvara og þær að ofan um hinn erkitýpíska mál-
notanda, sem er líklega ekki til. Boðskapurinn er einungis að affara-
sælast sé að halda sig við þá tungu sem maður er öruggur á, þegar
slíkt er í boði.
Langur tími, enginn sjór
Tungutak
Sigurbjörg
Þrastardóttir
Reykjavík Skiltum
prýddur Laugavegur.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Þorsteinn Víglundsson, fyrrum þingmaður ográðherra, sem hefur snúið til starfa í atvinnu-lífinu á nýjan leik, segir í samtali við Við-skiptablað Morgunblaðsins sl. miðvikudag:
„Mér líkar illa sú orðræða, sem felur í sér að þjóf-
kenna atvinnurekendur og tel það til skammar fyrir
verkalýðsforystuna, sem á að vita betur. Umræðan ætti
að einkennast meira af gagnkvæmri virðingu og skiln-
ingi. Að lokum er þetta sameiginlegt verkefni og nú er
það öðru vísi en áður var […] Nú erum við í þeim veru-
leika að hagkerfið hefur tekið á sig mikið högg og við
verðum að setjast niður og spyrja hvernig fyrirtækin
eigi að takast á við það. Og ekki aðeins fyrirtækin heldur
eru ríki og sveitarfélög komin í mikinn hallarekstur og
þurfa að taka á sig verulegar launahækkanir á næsta ári.
Við þekkjum það frá árunum fyrir þjóðarsátt að víxl-
hækkanir launa og verðlags skila að lokum engum kaup-
mætti. Það er mikilvægur lærdómur, sem ekki má
gleymast.“
Þegar Þorsteinn er spurður, hvort hann sé að kalla á
nýja þjóðarsátt segir hann:
„Ég mundi segja það, já. Við ofnot-
um kannski orðið, en það hefur
reynzt okkur vel í ámóta kringum-
stæðum að aðilar setjist niður við
sama borð og leiti sameiginlegra
lausna. Það reyndist vel á tíunda ára-
tugnum við að koma okkur úr mjög erfiðri kreppu og
vítahringur verðbólgu var rofinn.“
Þetta mat á stöðu mála í samfélagi okkar er rétt hjá
Þorsteini en inn í það vantar þó einn þátt – og það er
traust á milli aðila.
Þegar horft er til samskipta aðila vinnumarkaðar og
stjórnvalda á lýðveldistímanum er nokkuð ljóst að
sjaldnast hefur náðst samstaða á milli þessara aðila.
Samskipti þeirra hafa einkennzt af átökum og sundur-
lyndi. Þó eru tvær undantekningar frá þeirri megin-
reglu.
Sú fyrri er sú samstaða og traust, sem skapaðist á
milli þessara aðila á seinni hluta viðreisnaráranna, þegar
djúp efnahagslægð gekk yfir. Þá átti Bjarni heitinn
Benediktsson, þá forsætisráðherra, mestan þátt í að bet-
ur fór en á horfðist.
Hin seinni eru þjóðarsáttarsamningarnir 1990, sem
þrír einstaklingar eiga mestan heiður af, þ.e. Einar Odd-
ur Kristjánsson af hálfu Vinnuveitendasambands þeirra
tíma og þeir Ásmundur Stefánsson og Guðmundur J.
Guðmundsson, af hálfu verkalýðshreyfingarinnar.
Lykilatriði í fyrra tilvikinu var að verkalýðsforingjar
þeirra tíma treystu Bjarna heitnum. Og í síðara tilvikinu
skipti mestu máli að verkalýðsforingjar treystu Einari
Oddi og fundu að hann skildi fyrir hverju þeir voru að
berjast.
Þess vegna er ástæða til að spyrja: Hvaða forystu-
manni atvinnurekenda treysta verkalýðsforingjar nú?
Hver þeirra tekur að sér hlutverks Einars Odds?
Það er eðlilegt að fulltrúar atvinnurekenda útskýri
sjónarmið fyrirtækjanna í landinu. Það liggur í augum
uppi að mikill fjöldi þeirra horfist í augu við mikið tekju-
fall, þótt í einstaka greinum sýnist hafa orðið uppsveifla.
En um leið verða þeir að sýna, að þeir hafi skilning á
því að minnsta rekstrareiningin í samfélagi okkar, þ.e.
heimilin, hafa í mörgum tilvikum líka orðið fyrir tekju-
falli og þá er átt við þá, sem hafa misst vinnuna. Nú er
talið að það séu um 20 þúsund manns eða rúmlega það og
muni jafnvel nálgast 30 þúsund um áramót.
Hinir atvinnulausu og fjölskyldur þeirra þurfa líka að
lifa. Þess vegna er erfitt að skilja hvað ríkisstjórnin virð-
ist vera treg til að horfast í augu við veruleika þess fólks.
Það þarf að hækka atvinnuleysisbætur og það er hægt að
gera það tímabundið, eins og aðalhagfræðingur Kviku-
banka hefur bent á.
Ríkisstjórnin hefur verið raunsæ á vanda atvinnulífs-
ins og gert ráðstafanir til að gera
fyrirtækjunum kleift að komast í
gegnum þennan vanda.
Það er varla til of mikils mælst að
hún sýni sama skilning á vanda heim-
ila hinna atvinnulausu.
Það tókst vel til þegar uppsögn kjarasamninga var af-
stýrt fyrir nokkrum dögum.
En auðvitað er það rétt sem Þorsteinn Víglundsson
bendir á, að það þarf að ná samstöðu milli aðila vinnu-
markaðarins um þau viðmið, sem notast er við, þegar
kemur að skiptingu þjóðarkökunnar.
Það hefur ekki tekizt enn.
Þar koma ekki bara aðilar vinnumarkaðarins við sögu.
Það gera líka hinir kjörnu fulltrúar þjóðarinnar á
Alþingi. Og þegar horft er yfir farinn veg er ljóst að þeir
sem mest tala um ójöfnuð í okkar samfélagi eru sumir
hverjir fulltrúar sömu stjórnmálaafla og tóku ákvarð-
anir, sem hafa valdið mestum ójöfnuði.
Engin ein ákvörðun hefur átt meiri þátt í því að skapa
ójöfnuð í okkar samfélagi en sú ákvörðun vinstri stjórn-
ar, sem hér sat m.a. með aðild Alþýðuflokks og Alþýðu-
bandalags, að gefa framsal veiðiheimilda frjálst, án þess
að taka upp veiðigjöld um leið. Á það minnast arftakar
þeirra flokka aldrei, þegar þeir tala um ójöfnuð.
Hvers vegna ekki?
Sennilega er það eitt stærsta verkefni stjórnmálanna
um þessar mundir að ná samkomulagi um víðtæka þjóð-
arsátt, sem nær ekki bara til kjarasamninga og þeirra
viðmiða, sem þeir byggja á, heldur líka til þeirra póli-
tísku ákvarðana, sem hafa aftur og aftur valdið „for-
sendubresti“ í lífi almennra borgara.
Og þá fyrst verður hægt að tala um raunverulega
„þjóðarsátt“.
Verði það ekki gert er hætta á, að sú reiði og óánægja,
sem hefur búið um sig í samfélaginu frá hruni og raunar
nokkrum árum áður, brjótist fram í þingkosningunum að
ári.
Hver tekur að sér
hlutverk Einars Odds?
Traust er lykilatriði
eins og dæmin sanna.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þau Milton Friedman og Anna J.Schwartz gáfu árið 1963 út
Peningamálasögu Bandaríkjanna,
A Monetary History of the United
States, þar sem þau lögðu fram
nýja skýringu á heimskreppunni
miklu 1929-1933. Hún var, að
kreppan hefði orðið vegna mistaka
í stjórn peningamála. Bandaríski
seðlabankinn hefði breytt nið-
ursveiflu í djúpa kreppu með því að
leyfa peningamagni í umferð að
skreppa saman um þriðjung. Hann
hefði ekki gegnt þeirri skyldu sinni
að veita bönkum í lausafjárþröng
þrautavaralán.
Eitt versta glappaskotið hefði
verið að bjarga ekki Bank of the
United States í New York haustið
1930, en það hefði valdið áhlaupum
á aðra banka og dýpkað nið-
ursveifluna. Margir hefðu haldið
vegna nafnsins, að bankinn væri á
einhvern hátt opinber stofnun, en
svo var ekki. Bankinn var í eigu
gyðinga, og flestir viðskiptavinir
voru gyðingar. Þau Friedman og
Schwartz töldu líklegt, að gyð-
ingahatur hefði ráðið einhverju
um, að bankanum var ekki bjargað.
Hliðstæð ákvörðun var tekin í
fjármálakreppunni 2008 um Ísland.
Breska Verkamannaflokksstjórnin
með þá Gordon Brown og Alistair
Darling í broddi fylkingar ákvað að
bjarga öllum bönkum í Bretlandi
öðrum en þeim tveimur, sem voru í
eigu Íslendinga, Heritable og KSF.
Jafnframt lokaði stjórnin útibúi
Landsbankans í Lundúnum. Þetta
olli því, að íslenska bankakerfið
hrundi allt, en ella var það alls ekki
sjálfgefið.
Ég tel líklegt, að stjórnmála-
hagsmunir hafi ráðið einhverju um
þessa ákvörðun. Brown og Darling
voru báðir frá Skotlandi, og þjóð-
ernissinnar sóttu þar mjög að
Verkamannaflokknum. Þeir höfðu
því ríka hagsmuni af því að sýna
skoskum kjósendum, að sjálfstæði
smáþjóðar gæti verið varasamt.
Skoska bankakerfið var tólfföld
landsframleiðsla Skotlands og
hefði hrunið, hefði Englandsbanki
ekki veitt skoskum bönkum þau
þrautavaralán, sem hann neitaði
Heritable og KSF um.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Gyðingahatur
og Íslendingaandúð
á heimasíðu Hreyfils:
hreyfill.is
eða í App Store
og Google Play
SÆKTU APPIÐ
Sæktu appið frítt á AppStore
eða Google Play
Hreyfils appið
Pantaðu leigubíl á einfaldan
og þægilegan hátt
Þú pantar bíl1
3 og færð SMS skilaboðað bíllinn sé kominn.
2 fylgist með bílnum í appinu