Morgunblaðið - 05.12.2020, Blaðsíða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 2020
Stjörnur eru meira en himinhnettir; þær eru fræga fólkið sem viðflest gleypum við fréttum af. Og þá gæti stjörnulífið svo semlíka haft tvær merkingar enda erum við forvitin bæði um líf áöðrum stjörnum og lífið hjá þeim stjörnum sem hækka og
lækka á frægðarhimninum, og hrapa stundum. Tólf ár eru síðan
Morgunblaðið sagði frá því undir fyrirsögninni Líf á öðrum stjörnum? að
tekist hefði með Hubble-sjónaukanum að uppgötva lífrænt efnasamband
á reikistjörnu utan okkar sólkerfis. Fjölmiðlar segja líka fréttir af
stjörnulífi í íslenska sólkerfinu. Gjarna helst þá texti og mynd í hendur
svo að ein merkingarbær heild myndast. Myndmálið virðist oftast vera í
kjarnahlutverki en ritmálið til lítils háttar stuðnings eða útskýringar t.d.
með nöfnum stjarnanna ásamt stuttri áréttingu á því sem myndin sýnir:
Stjörnurnar eru flottar í miðborginni, baka kökur í fallegum skóm,
klikka ekki á skvísumynd-
inni, eru aðeins meira en
bara vinir, eru í góðu sunnu-
dagsskapi, birta af sér sjóð-
heitar myndir og bumbu-
myndir. Þær eru mikið fyrir
að skella sér, hvort heldur
það er í pottinn, í göngutúra,
í myndatöku, í bröns, á rjúpu eða út með vinkonum sínum.
Stjörnur mannlífsins og stjörnur himinsins eiga sinn sess í Íslensku
orðaneti sem Jón Hilmar Jónsson skapaði og er aðgengilegt á vefnum.
Samkvæmt orðanetinu kemur stjarna í merkingunni „pláneta“ fyrir sem
seinni liður í 33 samsettum orðum (morgunstjarna o.s.frv.). Og Íslenskt
orðanet sýnir að stjarna „þekkt persóna“ á 12 svonefnd grannheiti, þ.e.
merkingarlega náskyld orð, t.a.m. frægðarfólk og súperstjarna, og 9
svokölluð skyldheiti: kóngafólk, kvikmyndaleikari, milljónamæringur,
hetja, hetjudýrkun, auðjöfur, afreksfólk. Í textum koma slík orð gjarna
fram í pörum með orðinu stjarna: auðjöfrar og stjörnur, stjörnur og
kóngafólk o.s.frv. Hér er ekki öll sagan sögð: Íslenskt orðanet sýnir 174
vensl við önnur orð og orðasambönd sem tengjast hugtakinu frægð. Þar
má t.d. nefna nafnorðin frægðarljómi, sögufrægð og orðstír, lýsingar-
orðin nafnkunnur, valinkunnur, frægðarríkur, margfrægur og víð-
ræmdur, og orðasambönd á borð við skapa sér nafn, skrifa nafn sitt á
spjöld sögunnar, vera annálaður fyrir (t.d. gestrisni), vera í sviðsljósinu,
auka á frægð sína, auka hróður (t.d. landsins), vera nafntogaður, komast
upp á stjörnuhimininn og geta sér frægðarorð.
Íslenskt orðanet eftir Jón Hilmar Jónsson er „umfangsmikið yfirlit í
orðabókarbúningi um íslenskan orðaforða og innra samhengi hans“ eins
og segir á vefsíðu þess. Hægt er að gleyma sér við það dagana langa að
rekja sig þar eftir þráðum orða og orðasambanda sem tengjast og
mynda stórkostlegan vef sem sýnir ríkidæmi íslenskunnar. Þar getur
hver sem er auðveldlega fundið margháttaðar hugmyndir og leiðir til að
auðga málnotkun sína hvort heldur fjallað er um stjörnulíf eða annað líf.
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Stjörnur Stjörnur mannlífsins og himinsins eiga sinn sess í Íslensku orðaneti.
Stjörnulífið
Ljósmynd/Unsplash, Luca Baggio
Þetta er risastórt skref.“ Þannig lýsti HelgaVala Helgadóttir, alþingismaður Samfylk-ingar, nýju lagafrumvarpi Ásmundar EinarsDaðasonar, félags- og barnamálaráðherra,
um snemmtæka íhlutun í málefni barna, á kynning-
arfundi sem ráðherrann efndi til um frumvarpið sl.
mánudag.
Vinna við frumvarpið hefur staðið yfir í nær þrjú
ár undir stjórn Ernu Kristínar Blöndal, sem nú er
skrifstofustjóri barna- og fjölskyldumála í ráðuneyt-
inu. Að þeirri vinnu hafa komið um 1.000 manns úr
ýmsum áttum, frá öðrum ráðuneytum og stofnunum
á vegum ríkisins, frá sveitarfélögum og frá Alþingi,
þar sem sérstök þingmannanefnd, skipuð fulltrúum
allra þingflokka, hefur tekið þátt í undirbúningi
málsins.
Í stuttu máli sagt má segja að hér sé á ferð eins
konar bylting í því hvernig samfélag okkar umgengst
börn og býr þau undir lífið. Og kannski mestu um-
bætur á velferðarkerfi okkar frá því það varð til á
fjórða áratug síðustu aldar.
Og þá vaknar þessi spurning:
Hvað hefur rekið fjósamann úr Döl-
um, sem orðið hefur þingmaður og
ráðherra, til þess að takast slíkt
verkefni á hendur?
Þeirri spurningu svaraði Ásmund-
ur Einar í ítarlegu viðtali við Guð-
rúnu Hálfdánardóttur blaðamann, sem birtist hér í
Morgunblaðinu fyrir viku og vakið hefur þjóðar-
athygli.
Í viðtalinu segir:
„Ásmundur brennur fyrir verkefninu enda þekkir
hann af eigin raun að alast upp við erfiðar aðstæður.
Hingað til hefur hann ekki viljað ræða þessi mál
opinberlega enda ekki langt síðan hann fór að vinna
með steininn, sem hann hefur dröslast með í mag-
anum áratugum saman. Allt frá því í barnæsku.
„Við getum aldrei komið öllum börnum til bjargar
en ef okkur tekst að hjálpa fleiri börnum þá er til-
ganginum náð. Því ekkert barn á að þurfa að búa við
aðstæður eins og því miður of mörg börn búa við á
Íslandi, ofbeldi og vanrækslu,“ segir ráðherrann.“
Í þessu felst að Ásmundur Einar vill nýta sér þá
aðstöðu, sem hann hefur í dag til þess að koma í veg
fyrir, að önnur börn þurfi að upplifa það sama og
hann kynntist sjálfur í æsku sinni og of mörg önnur
börn.
Það á að gerast með því að réttir aðilar grípi inn í
á fyrstu stigum máls, þegar vísbendingar koma fram
um á leikskóla, í grunnskóla eða á unglingsárum að
eitthvað sé að. Þær vísbendingar geta birst með
ýmsum hætti. Brúðuleikhússýningar Hallveigar
Thorlacius og dóttur hennar, Helgu Arnalds, hafa
ítrekað leitt fram spurningar frá börnum í skólum,
sem hafa leitt til þess að barnaverndaryfirvöld hafa
látið til sín taka.
Þau vandamál, sem koma upp í lífi barna geta ver-
ið af ýmsum toga. Þau geta orðið til vegna ofbeldis á
heimilum, vegna ofneyzlu áfengis, vegna þess að ann-
að foreldri á við geðröskun að stríða, vegna þess að
annað foreldri er í fangelsi og svo mætti lengi telja.
Afleiðingarnar koma gjarnan fram síðar á ævinni,
þegar fullorðin börn verða viðskiptavinir velferðar-
kerfisins eða eiga í útistöðum við lögregluyfirvöld. Af
þessu leiðir verulegan kostnað fyrir samfélagið. Í
kynningu Ásmundar Einars sl. mánudag á frumvarp-
inu, og þau verða reyndar fleiri en eitt, voru lagðar
fram ítarlegar áætlanir um kostnað við þessar að-
gerðir en um leið um þann kostnað, sem mun sparast
síðar á ævi einstaklings vegna snemmbærrar íhlut-
unar á barnsaldri. Niðurstaðan af þeim áætlunum er
að heildarsparnaður er mikill auk þess sem betri líð-
an hvers einstaklings verður ekki metin til fjár.
Tíu dögum áður en Ásmund-
ur Einar kynnti frumvarp sitt
var efnt til málþings (með fjar-
fundatækni) á vegum Geðhjálp-
ar og Geðverndarfélags Íslands
um málefni barna, sem eiga
foreldri, sem þjáist af geð-
röskun.
Þar var um tímamótaráðstefnu að ræða. Með því
málþingi var þessi afmarkaði en mikilvægi þáttur í
málefnum barna og aðstandenda hinna geðsjúku
settur á dagskrá með afgerandi hætti. Þar flutti Sig-
ríður Gísladóttir, varaformaður Geðhjálpar, ræðu um
eigin reynslu, sem slíkt barn, sem var bæði áhrifa-
mikil og átakanleg. Um þá ræðu sagði Eydís Svein-
bjarnardóttir geðhjúkrunarfræðingur, sem stjórnaði
málþinginu, að hún hefði verið áfellisdómur yfir bæði
heilbrigðiskerfinu og menntakerfinu.
Kynning Ásmundar Einars og samstarfsfólks hans,
á frumvarpinu, sem hér er til umræðu, verkaði þann-
ig á greinarhöfund að hann hefði ekki séð fyrr svo
viðamikla framsetningu á máli, sem lagt er fyrir Al-
þingi og svo vönduð vinnubrögð.
Í þeirri vinnu er nú þegar búið að tryggja sam-
stöðu á Alþingi, jákvæð viðbrögð sveitarfélaga og
þátttöku þeirra fjölmörgu aðila í okkar samfélagi,
sem koma að málefnum barna.
Það er þess vegna ástæða til að ætla, að þetta
frumkvæði Ásmundar Einars, sem er drifið áfram af
hans eigin reynslu í æsku, eigi eftir að valda grund-
vallarbreytingum í málefnum barna, þótt auðvitað sé
ljóst að það mun taka tíma að koma öllum þeim
breytingum í framkvæmd sem það kallar á.
En með sama hætti og samstaða hefur tekizt í
æðstu stjórn ríkisins um málið má ætla að sameig-
inlegur vilji þjóðarinnar allrar muni tryggja fram-
gang þess.
P.s. Í grein minni laugardaginn 28. nóvember var
talað um 1.000 ára afmæli Íslandsbyggðar 1974 en
átti auðvitað að vera 1.100 ára afmæli. Þetta leiðrétt-
ist hér með.
„Risastórt skref“
Grundvallarbreytingar
keyrðar áfram af eigin
reynslu ráðherra í æsku
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Furðulegt upphlaup varð á dög-unum, þegar Halldór Guð-
mundsson bókmenntaskýrandi hélt
því fram, að Bjarni Benediktsson og
bandarísk stjórnvöld hefðu í sam-
einingu komið í veg fyrir, að bækur
Halldórs Laxness kæmu út í Banda-
ríkjunum eftir 1946, en það ár birt-
ist þar Sjálfstætt fólk og seldist
bærilega, enda valbók einn mánuð-
inn í Mánaðarritafélaginu (Book-of-
the-Month Club). Gallinn við kenn-
inguna er, að engin gögn styðja
hana.
Setjum þó svo, að skjöl fyndust
um það, að hinn bandaríski útgef-
andi Laxness, Alfred Knopf, hefði
hætt að gefa verk hans út, af því að
honum hefði blöskrað eindreginn
stuðningur skáldsins við stalínisma í
miðju kalda stríðinu. Hann hefði
auðvitað verið í sínum fulla rétti til
þess. Atómstöðin, sem birtist í febr-
úar 1948, var heiftarleg árás á
Bandaríkin og þá Íslendinga, sem
töldu varnarsamstarf við þau æski-
legt. Hún hefði verið lítt fallin til
vinsælda í Bandaríkjunum. Ég tel
þó langlíklegustu skýringuna á því,
að bækur Laxness hættu að koma
út í Bandaríkjunum eftir 1946, al-
mennt áhugaleysi bandarískra les-
enda um þær flestar. Sjálfstætt fólk
er eina verk Laxness, sem virðist
hafa einhverja skírskotun til Banda-
ríkjamanna, sennilega af því að þeir
misskilja það og telja hetjusögu
Bjarts.
Hitt er annað mál, að íslenskur
stjórnarerindreki talaði vissulega
gegn útgáfu á verkum Laxness er-
lendis þessi misserin. Kristján Al-
bertsson, sem þá starfaði í utanrík-
isþjónustunni, hafði spurnir af því
haustið 1948, að Martin Larsen,
sendikennari í Háskóla Íslands,
hefði verið beðinn að þýða At-
ómstöðina á dönsku. Lét Kristján í
ljós vanþóknun á þeirri hugmynd,
og tók Larsen verkið ekki að sér.
Jakob Benediktsson og dönsk kona
hans þýddu þá bókina. Fjórum ár-
um síðar, sumarið 1952, átti Krist-
ján erindi við forstjóra Gyldendal,
sem sagði honum, að Atómstöðin
væri að koma út á dönsku, og hafði
Kristján þá hin verstu orð um bók-
ina. Það breytti engu um útkomu
hennar, sem þegar var ráðin. Raun-
ar var heift Laxness svo mikil um
þær mundir, að hann varaði Dani
við að skila handritunum til Íslands,
því að ráðamenn kynnu að selja þau
til Bandaríkjanna!
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Upprifjun um
Atómstöðina
H a m r a b o r g 1 2 • 2 0 0 K ó p a v o g u r • 4 1 6 0 5 0 0
TRAUSTUR KAUPANDI ÓSKAR EFTIR sérbýli, parhúsi, raðhúsi eða hæð
í 203 Kópavogi. Eignir í 200 og 201 koma Kópavogi koma líka til greina.
TRAUSTUR KAUPANDI ÓSKAR EFTIR fjögurra herbergja íbúð á 1. hæð
eða í húsi þar sem gæludýr eru leyfð. Eign sem þarf að endurnýja kemur
líka til greina. Æskileg staðsetning Breiðholt og Kópavogur.
Upplýsingar gefur Óskar Bergsson, löggiltur fasteignasali
í síma 893 2499 og oskar@eignaborg.is
Óskar Bergsson löggiltur fasteignasali • Sími 893 2499 • oskar@eignaborg.is