Morgunblaðið - 08.12.2020, Blaðsíða 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 8. DESEMBER 2020
Hér heima gerðust
umskipti samfélagsins
með tilkomu kvóta-
kerfisins og síðan
samningsins um Evr-
ópska efnahagssvæðið.
Með lögunum um
stjórn fiskveiða breytt-
ist afar margt. Fiski-
miðin, sem verið höfðu
opin öllum sem áttu
bátskækil og sóttu sér
þar björg í bú, voru nú
lokuð nema fyrir leyfishafa sem áttu
sér sóknarsögu. Heimur sameig-
inlegrar sjávarauðlindar hvarf; hún
var frátekin fyrir fáa útvalda. Úr al-
mannarétti varð einkaréttur. Alda-
gamla almannareglan um frjálsa
sjósókn allra hafði verið afnumin.
Nýtingarréttur á stærstu og gjöf-
ulustu auðlind þjóðarinnar hafði
verið einkavæddur. Einstaklings-
hyggjan hafði skæðari efnahagsleg
bitvopn en samhyggjan. Þessi nið-
urstaða skilaði sér um allt sam-
félagið. (Höfundur vill geta þess að
hann tók sjálfur virkan þátt í mótun
þessa nýja kerfis.) Frjálst framsal
veiðiheimilda umturnaði aðstæðum í
sjávarplássum, ef aflaheimildir voru
seldar burtu. Nýir tímar voru í fæð-
ingu. Því má ekki gleyma að þetta
nýja kerfi skapar mikinn auð og er
mjög hagkvæmt, því útgerðirnar
þurfa ekki lengur að keppa með
ærnum tilkostnaði um takmarkaðan
afla. Aflaheimildir eru skýrar. Við
það lágmarka útgerðirnar sóknar-
kostnað sinn. Kvótakerfið var einnig
uppphaf að hnattvæðingu sjávar-
útvegsins, bæði með eignarhaldi í
erlendum útgerðum en líka með
ógagnsæjum og flóknum söluferlum
íslensks fisks út um heim. Þessu til
viðbótar fengu útgerðirnar afhentan
nýtingarréttinn án þess að þurfa að
greiða eðlilegt gjald fyrir afnotin.
Það er óþarfi að geta þess að al-
menna reglan er sú, að greiða þarf
fyrir afnot af annarra eign, en fiski-
miðin eru samkvæmt lögum eign ís-
lensku þjóðarinnar.
Lögverndað gjaldleysi
Til fróðleiks má geta þess að
hagnaður 10 stærstu útgerða lands-
ins árið 2018 og 2019 var 19,3 og
29,3 ma. kr. Veiðigjöld voru 11,5 ma.
árið 2018 og 6.6 ma. árið 2019 sem
nemur um 0,7% af tekjum rík-
issjóðs. Meirihluta alþingis hefur
greinilega þótt mikil oftaka af veiði-
gjöldum og lækkaði þau eins og töl-
urnar bera með sér. Til sam-
anburðar námu veiðigjöld á
Grænlandi 5,7% af tekjum ríkissjóðs
Grænlands. Yfir-
standandi ár verður út-
gerðunum mun gjöfulla
vegna um 20% gengis-
sigs á árinu. Krónan er
mikill happafengur fyr-
ir útgerðirnar, en flest-
ar stærstu útgerðirnar
gera upp í evru.
Í fyrsta sinn hér-
lendis hafði verið
myndaður grundvöllur
fyrir lögverndaðan
ofsagróða einstakra út-
gerðarmanna, sem með
tímanum kann að snúast upp í póli-
tíska, stjórnarfarslega og efnahags-
lega ógæfu. Með lágum veiðigjöld-
um og óskýrum ákvæðum milli
nýtingar- og eignarréttar settum við
hófleysið í öndvegi, en áttum þó eftir
að gera betur. Sumir segja að við
næstu alþingiskosningar séu síðustu
forvöð til breytinga. Ef ekki tekst að
mynda ríkisstjórn sem hefur það að
skýru markmiði að breyta um
stefnu og leggja á réttmæt veið-
gjöld, þá er hætt við að hefðarrétt-
urinn taki fram fyrir hendurnar á
mannlegri skynsemi.
EES-samningurinn
Hinn stóri viðburðurinn var
samningurinn um Evrópska efna-
hagssvæðið (EES), sem opnaði okk-
ur dyr til Evrópu og þaðan út í
heim. Stórt skarð var rofið í afkim-
un og vissa innilokun landsins. Með
samningnum vorum við ekki lengur
bara varnarlega, heldur einnig póli-
tískt/viðskiptalega áfastur hluti
Vestur-Evrópu. Íslensk vörufram-
leiðsla og þjónustustarfsemi fengu
óhindraðan aðgang að gjöfulasta og
stærsta markaði heims, sem nú varð
okkar heimamarkaður.
Aðeins landbúnaðarvörur, með
vissum undanþágum, eru undan-
þegnar viðskiptum á EES-
markaðinum. Þar af leiðandi missa
íslenskir bændur af tækifærum og
þeim miklu landbúnaðarstyrkjum
sem full aðild að ESB myndi ella
falla þeim í skaut. Almenningur býr
áfram við næsthæsta landbún-
aðarverð í heimi. Þessi undanþága
reyndist ógæfuspor fyrir bændur,
því þeir lentu í bóndabeygju milli
takmarkaðs hátolla-innflutnings og
ósamkeppnishæfrar eigin fram-
leiðslu. Þetta bil varð ekki brúað
nema með kostnaðarsömum búvöru-
samningi. Skattgreiðandinn borgaði
brúsann. Skv. samantekt OECD
hefur árlegur stuðningur ríkisins við
búvöruframleiðsluna undanfarin ár
verið á bilinu 15-20 ma. kr.
Skortur á samkeppni á markaði
og frjálsu vali neytenda mun fyrr en
síðar leiða til stöðnunar og síðan
hrörnunar í búvöruframleiðslu. Þeg-
ar til lengdar lætur þekkir kapítal-
isminn fá önnur ráð til að bæta
framleiðslu en samkeppni og frjálst
val neytenda.
EES-samningurinn opnaði og
víkkaði sýn okkar og skilning til álf-
unnar og þar með út í heim. Nú get-
um við ferðast, dvalið, starfað,
stundað nám og viðskipti án sér-
staks leyfis í öllum aðildarríkjum
ESB. Við njótum margvíslegra fríð-
inda sem og styrkja úr sjóðum ESB
á sviði vísinda, menningar, tækni og
umhverfis- og vinnuverndar. Við er-
um ekki sama eylandið og áður. Við
erum orðin hluti meginlandsins.
Hlaupið hraðar
Fyrrgreindar grundvallar-
ummyndanir á lífs- og starfsum-
hverfi landsmanna settu þjóðlífið í
hærri gír. Innbyggt hvatakerfi hag-
kerfisins með hagnaðarvonina sem
aflvaka, setti þjóðlífið á fleygiferð.
Við fórum að hlaupa hraðar. Það
grillti í tækifæri hvert sem litið var.
Nýjar mennta- og tæknistéttir leit-
uðu tækifæra. Með EES fengu þær
stóran markað til að koma sér á
framfæri og þróa hugverk sín. Há-
skóla- eða fagmenntun varð lausn-
arorðið. Einstaklingshyggjan festi
sig í sessi með nýjum fjölþættum
starfsmöguleikum. Vísindin efla alla
dáð. Um svipað leyti sjást þess
merki að molna fer úr gömlu verka-
lýðsstéttinni. Hana dagar að vissu-
leyti uppi vegna sjálfvirkni í at-
vinnuháttum og menntun
afkomendanna. Um þessi tímamót
fer einnig að bera á núningi, jafnvel
sundrungu milli þeirra sem studd-
ust við fræði og vísindi í störfum sín-
um og hinna sem stunduðu einfalda
ólærðra iðju eða þjónustu, þótt
hvorir tveggja teldust til launþega.
Þeir fyrrnefndu mynduðu mennta-
elítu samfélagsins. Síðan átti þetta
eftir að marka spor í samfélagsþró-
un víða erlendis, sbr. Gulvestunga í
Frakklandi, þjóðernissinna víða og
ekki hvað síst hluta trumpista í
BNA.
Taumleysið tekur völd
Hnattvæðingin jók enn frekar á
tilurð nýrrar stéttar sundurleitra
margþjóðahópa sem stunduðu ófag-
lærð þjónustustörf. Þetta var eins
konar andhverfa menntafólksins. Að
hluta til er þetta farandverkafólk
sem færir sig milli landa í leit að
snapastörfum, einnig hingað til
lands. Það vinnur við illa launuð
þjónustustörf, aðallega tengd ferða-
mennsku, oft utan verkalýðsfélaga.
Iðulega hírast margir við mikil
þrengsli í ómennskum híbýlum. Þar
látum við okkar hlut ekki eftir
liggja. Ferðamannaiðnaðurinn
hnattvæddist og óx með ógnarhraða
sem og byggingar- og verktaka-
starfsemi. Hagkerfið þandist út
langt umfram náttúrlegt umfang
þess og framleiðslugetu. Fjöldi far-
andverkafólks var fluttur til lands-
ins sem og mikið áhættufjármagn til
að anna öllum framkvæmdunum.
Þessi blanda var nánast banvæn.
Þarna má segja að taumleysi hag-
kerfisins hefjist fyrir alvöru. Op-
inberar umferðarhindranir ekki til
staðar. Hömluleysið var sett á blót-
stall knúið áfram af þrá til skjót-
fengins en skammvinns gróða.
Lærðir erlendir fræðimenn hafa
sett þessi umskipti í samhengi við
strúktúrbreytingar vesturevrópskra
samfélaga, frá þeim tíma sem nefnd-
ur hefur verið frumnútími (modern
time) í það sem kalla má síðnútíma,
sem tekur við upp úr miðjum níunda
áratugnum.
Þessi nútími sem hófst með
tæknibreytingum, vélvæðingu og
fjöldaframleiðslu, stofnun þjóðríkja
og uppbroti gamalla forma og hátt-
ernis á ofanverðri nítjándu öld og
endaði við lok nýlendutímans þegar
lunginn úr hefðbundinni vestrænni
fjöldaframleiðslu fer að flytjast til
láglaunalanda í austri. Alþjóðavæð-
ing og síðan hnattvæðing voru
komnar á dagskrá.
Skefjalaus hnattvæðing
Með hruni Berlínarmúrsins og
falli Sovétríkjanna herðir síðan enn
á umskiptunum. Þá komu til sög-
unnar hafta- og hindrunarlausir
fjármálamarkaðir, sem stjórn-
málamenn, undir áhrifum nýfrjáls-
hyggjunnar, höfðu leyst úr læðingi.
Einkavæðing banka og félagslegra
húsnæðissjóða, oft til vildarvina,
opnaði allar víddir óheftra leikflétta
kapítalískrar fjármálahyggju.
Eins og vænta mátti fór þetta
óhóf einnig úr böndum og endaði í
fjármálahruni sem engin þjóð varð
harkalegar fyrir barðinu á en við.
Það er þess virði að velta fyrir sér
hverju það sæti, að fjármálamenn
beini fjárfestingum í svo ríkum mæli
í áhættusamar fléttur til að há-
marka skammtímagróða sinn, frem-
ur en leiða þær á brautir varanlegra
efnahags- og félagslegra framfara.
Eitthvað rekst þetta háttalag illilega
á viðtekna, almenna skynsemi. Ekki
er það dregið í efa að hagnaður
verður að vera nægilegur til að
endurnýja atvinnugreinar og halda
þeim samkeppnishæfum. Þetta er
enn frekar mikilvægt þar sem við
erum orðin hluti af stórum markaði
sem sýnir okkar enga miskunn. Í
stað þesa að styðja við og byggja
upp raunhagkerfið fór krafturinn í
spekúlasjónir og stóráhættusamt
kaup/sölubrask bæði á fasteigna- og
fyrirtækjamarkaði. Fasteignabrask-
ið gerði margan íbúðaeigandann
gjaldþrota. Fyrirtæki, forsenda at-
vinnu og framleiðslu, voru rúin inn
að skinninu.
Við búum í hálfkratísku samfélagi
þar sem félagslegt réttlæti er mörg-
um ofarlega í huga. Þessu réttlæti
er því aðeins hægt að ná fram að
efnahagslegur grundvöllur sam-
félagsins sé traustur. Sama má
segja um efnahagslífið. Til lang-
frama þrífst það aðeins ef það hvílir
á réttlátu og samhuga þjóðfélagi.
Vaxandi órói
Hnattvæðing sem framkvæmd
hafði verið í anda kenninga nýfrjáls-
hyggjunnar leiddi ekki bara til eilít-
ið skárri kjara í láglaunalöndum og
lægra verðs á vestrænum vöru-
mörkuðum, heldur skildi hún eftir
sig áttavilltar manneskjur sem í
skyndi höfðu misst lífsviðurværið.
Það var svo eins og að skvetta olíu á
eld þegar sömu þjóðir tóku milljónir
flóttamanna upp á arma sína meðan
atvinnuleysið var til staðar heima
fyrir. Kynþáttafordómar blossuðu
upp. Gagnvart hnattvæðingunni
getur ekkert eitt þjóðríki sett ein-
hliða reglur sem sporna við óhófi og
útafkeyrslum, nema í eigin landi.
Það leiddi til vonbrigða með sam-
félög frjálslyndra lýðræðisríkja, sem
opnuðu hnattvæðingunni braut en
megnuðu ekki að stýra henni. Reiði
og svikabrigsl urðu áberandi bæði
frá hægri og vinstri. Nú var það
ekki vofa byltingarinnar sem barði
að dyrum Evrópuþjóða heldur
greppitrýni þjóðerniseinstefnu og
lýðskrums, sem kyrjar litaníu
kjálkagulra draumóra um aft-
urhvarf og takmörkun frjálslyndra
réttinda. Tannféð handa þessum
nýja hnattræna heimi var lýð-
skrumið – popúlisminn.
Eftir Þröst Ólafsson » Innbyggt hvatakerfi
hagkerfisins með
hagnaðarvonina sem
aflvaka setti þjóðlífið
á fleygiferð. Við fórum
að hlaupa hraðar.
Það grillti í tækifæri
hvert sem litið var.
Þröstur Ólafsson
Höfundur er hagfræðingur.
Nýtt stjórnkerfi fiskveiða
Nú hefur réttlætið
loksins náð að sigra
með úrskurði
úrskurðarnefndar um-
hverfis- og auðlinda-
mála (ÚUA) í máli nr.
28/2020, þar sem
Tæknimál ehf. kærði
álagningu stöðuleyf-
isgjalda fyrir gáma á
atvinnulóð í Hafn-
arfirði. Þetta er annar
úrskurðurinn sem
ÚUA hefur fellt á skömmum tíma
um ólöglega innheimtu gjalda fyrir
slík leyfi.
Hafnarfjarðarbær, með bygging-
arfulltrúa í broddi fylkingar, hefur
undanfarin ár ráðist gegn eigendum
atvinnulóða í bænum í svokölluðu
gámamáli. Í þeirri baráttu hefur
bærinn beitt öllum þeim þvingunar-
úrræðum sem sveitarstjórnir hafa
yfir að ráða til að knýja borgarana
til hlýðni. Gekk bærinn
svo langt að leggja á
mig persónulega dag-
sektir upp á 20 þúsund
krónur á dag, undir
þeirri hótun að þær
yrðu innheimtar hjá
mér ef ég beygði mig
ekki og sækti um og
greiddi fyrir stöðu
tveggja gáma á lóð
minni.
Málið nær aftur til
aftur til ársins 2016
þegar skipulags- og
byggingarráð hóf að
senda kröfubréf á nánast alla eig-
endur atvinnulóða í bænum. Síðan
þá hefur bréfasendingum til þessara
aðila ekki linnt þar sem þeir voru
krafðir um greiðslu þessara gjalda
undir hótunum um að ella myndu
þeir hafa verra af.
Dagsektarákvörðunum rigndi yfir
þessa aðila en þeim var um leið gef-
ið í skyn að ef þeir hlýddu og
greiddu stöðugjöldin, þá yrðu dag-
sektirnar felldar niður. Hefur bær-
inn blygðunarlaust haldið þessum
ósvífnu innheimtuaðgerðum gegn
bæjarbúum áfram æ síðan.
Í vor blasti við mér á heimabank-
anum að ég skuldaði Hafnarfjarð-
arbæ rúmar tvær milljónir í dag-
sektir vegna þess að ég hafði þráast
við að sækja um leyfi og greiða fyrir
þessa tvo gáma mína. Það var ekki
notalegt að standa frammi fyrir því
að glata með þessum hætti ævi-
sparnaði mínum í baráttu minni
gegn ólögmætri innheimtu bæj-
arins.
Mér var kunnugt um að Jón Auð-
unn Jónsson lögmaður hafði verið
að kljást við bæjaryfirvöld vegna
þessarar ólögmætu innheimtu fyrir
aðra lóðareigendur, sem höfðu setið
undir sömu þvingunaraðgerðum
bæjarins. Kærði hann álagninguna
og innheimtuna á hendur mér til
ÚUA. Niðurstaða nefndarinnar er
afdráttarlaus: „Felld er úr gildi
kærð álagning stöðuleyfisgjalds
vegna tveggja gáma á lóðinni Stein-
hellu 5, Hafnarfirði.“
Í úrskurðinum fer ÚUA mjög
ítarlega yfir alla málavexti og rekur
hvernig bærinn hefur komið fram
við eigendur atvinnulóða í bænum.
Fer nefndin mjög vel yfir öll ákvæði
byggingarreglugerðar varðandi
stöðuleyfi, og hvernig þeim skal
beitt, hvað megi og hvað megi ekki.
Ég vek athygli á þessari atburða-
rás til að upplýsa íbúa Hafnarjarðar
um það hvernig stjórnendur og
embættismenn bæjarins hafa beitt
öllum þeim ráðum og tækjum sem
þeim eru afhent með lögum til að
tukta okkur til hlýðni. Hvernig
þessir aðilar hafa skellt skollaeyrum
við öllum ábendingum um að þeir
séu að fara afvega og séu að beita
okkur bæjarbúa órétti. Sérstaklega
er allt þetta atferli alvarlegt vegna
þess að þau hótuðu okkur og fjöl-
skyldum okkar fjárhagslegu tjóni ef
við beygðum okkur ekki undir
þeirra vald.
Alls innheimti Hafnarfjarðarbær
u.þ.b. 45 milljónir króna af atvinnu-
lífinu í bænum með þessum ólög-
mætu aðferðum. Þetta fé ber bæn-
um nú að endurgreiða með vöxtum.
Á sama tíma nam kostnaður bæj-
arins af þessu brölti öllu u.þ.b. 64
milljónum króna. Sem bæjarbúi
spyr ég hvort hinir kjörnu bæjar-
fulltrúar okkar ætli að axla ábyrgð á
þessum afglöpum embættismanna
sinna?
Ólögmætar innheimtuaðgerðir
Hafnarfjarðarbæjar afhjúpaðar
Eftir Guðmund
Víglundsson » Sérstaklega er allt
þetta atferli alvar-
legt vegna þess að þau
hótuðu okkur og fjöl-
skyldum okkar fjár-
hagslegu tjóni ef við
beygðum okkur ekki
undir þeirra vald.
Guðmundur
Víglundsson
Höfundur er véltæknifræðingur og
framkvæmdastjóri Tæknimáls ehf.